TÜRK STANDARDI TURKISH STANDARD
TS EN 13480-5 Nisan 2004
ICS 23.040.01
ENDÜSTR YEL İ YEL METALİK BORULAR BÖLÜM 5: MUAYENE VE DENEYLER Metallic industrial piping - Part 5: Inspection and testing
TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA
−
Bugünkü teknik ve uygulamaya dayan ılarak hazırlanmış olan bu standardın, zamanla ortaya ç ıkacak geliş gelişme ve değ değişikliklere uydurulmas uydurulması mümkün olduğ olduğundan ilgililerin yay ınlar ı izlemelerini ve standardın uygulanmas ında kar şılaş laştıklar ı aksaklıklar ı Enstitümüze iletmelerini rica ederiz.
−
Bu standardı oluş olu şturan Hazırlık Grubu üyesi değ de ğerli uzmanlar ın emeklerini; tasar ılar üzerinde görüş görüşlerini bildirmek suretiyle yardımcı olan bilim, kamu ve özel sektör kuruluş kurulu şlar ı ile kiş kişilerin değ değerli katkılar ını şükranla anar ız.
Kalite Sistem Belgesi kurulu şlar ın sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite İmalât ve hizmet sektörlerinde faaliyet gösteren kuruluş Standardlar ına uygun olarak kurmalar ı durumunda TSE taraf ından verilen belgedir.
Türk Standardlar ına Uygunluk Markası (TSE Markası) TSE Markası, üzerine veya ambalâj ına konulduğ konulduğu mallar ın veya hizmetin ilgili Türk Standard ına uygun olduğ olduğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ç ıktığında Türk Standardlar ı Enstitüsü’nün garantisi altında olduğ olduğunu ifade eder.
TSEK Kalite Uygunluk Markası (TSEK Markası) TSEK Markası, üzerine veya ambalâj ına konulduğ konulduğu mallar ın veya hizmetin henüz Türk Standard ı olmadığından ilgili milletleraras ı veya diğ diğer ülkelerin standardlar ına veya Enstitü taraf ından kabul edilen teknik özelliklere uygun olduğ oldu ğunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ç ıktığında Türk Standardlar ı Enstitüsü’nün garantisi alt ında olduğ olduğunu ifade eder.
DİKKAT! TS işareti ve yanında yer alan sayı tek baş başına iken (TS 4600 gibi), mamulün Türk Standard ına uygun üretildiğ üretildiğine dair üreticinin beyan ını ifade eder. Türk Standardlar ı Enstitüsü taraf ından herhangi bir garanti söz konusu değildir. Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geni ş geni ş bilgi Enstitümüzden sağ sağ lanabilir. lanabilir.
TÜRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Ön söz −
Bu standard; CEN taraf ından kabul edilen EN 13480-5 (2002) standard ı esas alınarak TSE Metalurji Hazırlık Grubu’nca hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulu’nun 01 Nisan 2004 tarihli toplant ısında Türk Standard ı olarak kabul edilerek yay ımına karar verilmiştir.
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
İçindekiler 1 2 3 4 5
Kapsam...................................................................................................................................................... 1 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar ............................................................................................ 1 Terimler ve tarifler .................................................................................................................................... 2 Semboller .................................................................................................................................................. 2 Muayene ve deney özelliklerinin tayini .................................................................................................. 3 5.1 Genel .................................................................................................................................................... 3 5.2 Borular ın sınıflandır ılması ..................................................................................................................... 3 5.3 Muayene ve deney metotlar ı ................................................................................................................ 3 6 Tasar ım onaylama .................................................................................................................................... 3 6.1 Kapsam................................................................................................................................................. 3 6.2 Belgelendirme....................................................................................................................................... 3 6.3 Tasar ımın yeniden gözden geçirilmesi................................................................................................. 4 6.4 Alternatif emniyet denemesi ................................................................................................................. 5 6.5 İmalatç ının tasar ım uygunluğunu beyanı ............................................................................................. 5 7 İşlem-içi muayene ve deneyler................................................................................................................ 5 7.1 Genel .................................................................................................................................................... 5 7.2 Malzemeler ve şekillendirilen bas ınçlı parçalar.................................................................................... 5 7.3 Kaynak işlemi........................................................................................................................................ 6 7.4 Isıl işlem................................................................................................................................................ 6 8 Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi ........................................................................................................ 7 8.1 NDT uygulanması ................................................................................................................................. 7 8.2 Çevresel alın, kol, iç köşe ve sızdırmaz kaynaklar............................................................................... 9 8.3 Uzunlamasına kaynaklar .................................................................................................................... 10 8.4 NDT metotlar ı ..................................................................................................................................... 10 8.5 Raporlar.............................................................................................................................................. 13 8.6 Kaynak tamirleri.................................................................................................................................. 13 9 Son değerlendirme ve belgelendirme .................................................................................................. 14 9.1 Genel .................................................................................................................................................. 14 9.2 Son muayene...................................................................................................................................... 14 9.3 Deneme deneyi................................................................................................................................... 14 9.4 Emniyet sistemlerinin muayenesi ....................................................................................................... 18 9.5 Dokümantasyon.................................................................................................................................. 18 10 Beyan / belgeleme................................................................................................................................. 19 Ek A (Bilgi için) Emniyet sistemlerinin muayenesi .................................................................................. 20 Ek ZA (Bilgi için) Bu standardın önemli emniyet özelliklerini veya AB Direktiflerinin diğer hükümlerini belirten maddeleri.......................................................................................................................................... 21
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Endüstriyel metalik borular - Bölüm 5: Muayene ve deneyler 1
Kapsam
Bu standard EN 13480-3 ve prEN 13480-6’ye (uygulanabildi ğinde) uygun olarak tasar ımlanan ve EN 13480-4’e göre de imal ve monte edilen Spul’lar, boru sistemleri ve destekleri üzerinde EN 13480-1: 2002’ye göre yap ılan muayene ve deneylerle ilgili özellikleri kapsar.
2
Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar
Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara at ıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen atıflarda daha sonra yap ılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yap ılması şartı ile uygulan ır. Atıf yapılan standard ve/veya doküman ın tarihinin belirtilmemesi halinde en son bask ısı kullanılır.
EN, ISO, IEC vb. No EN 287-1:1992
Adı (İngilizce) Approval testing of welders Fusion welding - Part 1: Steels
EN 288-2
Specification and approval of welding procedures for metallic material - Part 2: Welding procedure specification for arc welding Non destructive testing Qualification and certification of NDT personnel - General principles
EN 473:2000
EN 571-1 EN 970 EN 1289:1998
EN 1290 EN 1291:1998
EN 1418
TS No1) TS 6868 EN 287-1 TS EN 288-2
TS 7477 EN 473
Non-destructive testing TS EN 571-1 Penetrant testing - part 1: General principles Non-destructive examination of TS EN 970 fusion welds - Visual examination Non-destructive examination of TS EN 1289 welds - Penetrant testing of welds - Acceptance levels Non-destructive examination of welds - Magnetic particle examination of welds Non-destructive examination of welds - Magnetic particle testing of welds - Acceptance levels
TS EN 1290 TS EN 1291
Welding personnel - Approval TS EN 1418 testing of welding operators for fusion welding and resistance, weld setters for fully mechanized and automatic welding of metallic materials
Adı (Türkçe) Kaynakçıklar ın yeterlilik sınavı Ergitme kaynağı - Bölüm 1: Çelikler Metalik malzemelerin kaynak prosedürlerinin şartnamesi ve onayı - Bölüm 2: Ark kaynağı için kaynak prosedürü Tahribatsız muayene Tahribatsız muayene personelinin vas ıflandır ılması ve belgelendirilmesi - Genel kurallar ı Tahribats ız muayene - Penetrant muayenesi - Bölüm 1: Genel kurallar Ergitme kaynaklar ının tahribatsız muayenesi- Gözle muayene Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Kaynaklar ın Penetrant muayenesi - Kabul seviyeleri Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Kaynaklar ın manyetik parçacıkla muayenesi Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Kaynaklar ın manyetik parçacıkla muayenesi Kabul seviyesi Kaynak personeli - Metalik malzemelerin tam mekanize ve otomatik ergitme kaynağı için kaynak operatörlerinin ve direnç kaynak ayarcılar ının yeterlilik sınavı
1) TSE Notu: Atıf yapılan standardlar ın TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolonda verilmiştir. 1
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
EN, ISO, IEC vb. Adı TS No1) No (İngilizce) EN 1435:1997 Non-destructive examination of TS 5127 welds - Radiographic examination of EN 1435 welded joints EN 1712:1997
Non-destructive examination of welds - Ultrasonic examination of welded joints - Acceptance levels
TS EN 1712
EN 1713
Non-destructive examination of welds - Ultrasonic examination Characterization of indications in welds Non-destructive examination of welds - Ultrasonic examination of welded joints
TS EN 1713
Non-destructive examination of welds - General rules for metallic materials Non-destructive examination of welds - radiographic examination of welded joints - Acceptance levels
TS EN 12062
Metallic industrial piping - Part 1: General Metallic industrial piping - Part 2: Materials Metallic industrial piping - Part 3: Design and calculation Metallic industrial piping - Part 4: Fabrication and installation Metallic industrial piping - Part 6: Additional requirements for buried piping Metallic industrial piping - Part 7: Guidance on the use of conformity assessment procedure Arc welded joints in steel - Guidance on quality levels for imperfections (ISO 5817:1992) Welding and allied processes Classification of geometric imperfections in metallic materials Part 1: Fusion welding (ISO 6520-1: 1998)
TS EN 13480-1
EN 1714:1998
EN 12062:1997 EN 12517:1998
EN 13480-1:2002 EN 13480-2:2002 EN 13480-3 EN 13480-4:2002 prEN 13480-6 CEN/TR 13480-7 EN 25817:1992 EN ISO 6520-1: 1998
3
TS EN 1714
TS EN 12517
TS EN 13480-2 TS EN 13480-3 TS EN 13480-4
TS 7830 EN 25817 TS 7536 EN ISO 6520-1
Adı (Türkçe) Kaynak dikişlerinin tahribatsız muayenesi - Kaynaklı birleştirmelerin radyografik muayenesi Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Kaynaklı birleştirmelerin ultrasonik muayenesi kabul seviyeleri Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Ultrasonik muayene - Kaynaklardaki belirtilerin karakterizasyonu Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Kaynaklı birleştirmelerin ultrasonik muayenesi Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - metalik malzemeler için genel kurallar Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi - Kaynaklı birleştirmelerin radyografik muayenesi - Kabul seviyeleri Endüstriyel metalik borular Bölüm 1: Genel Endüstriyel metalik borular Bölüm 2: Malzemeler Endüstriyel metalik borularBölüm 3 Tasar ım ve hesaplama Endüstriyel metalik borular Bölüm 4: İmalat ve montaj
Çeliklerde ark kaynaklı birleştirmeler - Kusurlar için kalite seviyeleri kılavuzu Kaynak ve ilgili işlemler metalik malzemelerde geometrik kusurlar ın sınıflandır ılması - Bölüm 1: Ergitme kaynağı
Terimler ve tarifler
Bu standardın amaçlar ı bakımından EN 13480-1’deki terimler ve tarifler kullan ılmalıdır.
4
Semboller
Bu standardın amaçlar ı bakımından, EN 13480-1’de verilen semboller ve aşağıdaki kısaltmalar kullanılır. : Kaçak muayenesi; − LT : Tahribatsız muayene; − NDT : Manyetik tane deneyi; − MT : Penetrant deneyi; − PT : Radyografik muayene; − RT : Ultrasonik muayene; − UT 2
ICS 23.040.01 − −
5
VT PWHT
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
: Gözle muayene; : Kaynak sonrası ısıl işlem.
Muayene ve deney özelliklerinin tayini
5.1 Genel İmalatçı ve/veya montajcı, EN 13480-4’e göre imal edilen bu borular ın bu standardda belirtilen deneyleri, muayeneler ve belgelendirmeyi yürütmekten sorumlu olmal ıdır. Bu özellikler Madde 6-10’da belirtilmiştir. Teknik şartnamede gerektiğinde ilave muayene ve deneyler yap ılmalıdır.
Not - Uygunluk değerlendirme yöntemlerinin kullan ım kılavuzu CEN/TR 13480-7’de verilmiştir.
5.2 Borular ın sınıflandır ılması Endüstriyel borular EN 13480-1:2002, Çizelge 4.1-1’e uygun olarak s ınıflandır ılmalıdır.
Not 1 - Boru sınıflar ı I, II, III, Basınçlı Ekipman Direktifindeki I, II, III kategorileriyle aynıdır. Not 2 - Basınçlı Ekipman Direktifi kapsamında olan ve bir AB Üyesi Ülkede monte edilecek endüstriyel borular ın sınıflandırma özellikleri ve uygunluk değerlendirmesi Basınçlı Ekipman Direktifinde verilmiştir.
5.3 Muayene ve deney metotlar ı Muayene ve deneyler yetişmiş personel taraf ından yapılmalıdır. Metodu ve kabul kriterlerini veren Avrupa Standardlar ı veya yazılı yöntemler (gerekiyorsa) bütün deney personeli ve gözetimcilere temin edilmelidir. Gerekli bütün muayene ve deneylerin sonuçlar ının kabul edilebilir olduğunu göstermek üzere kay ıtlar muhafaza edilmelidir.
6
Tasar ım onaylama
6.1 Kapsam İmalat/montaj başlamadan önce, borular ın tasar ımı ve desteklerin onaylanmas ı gerekir. Onaylama, tasar ımı hazırlayan ekipten ve imalat/montaj’dan bağımsız olarak yapılmalıdır. Tasar ımın onaylanması basınç altındaki cidarlardan diğer basınçlı bileşenlerle birlikte ilk ek yerine kadar olan bölümü kapsar. Ayn ı zamanda, borulara doğrudan bağlanmış olan bileşenleri de kapsar, ancak bileşenlerin onaylamas ını kapsamaz. Tasar ım onaylaması borular ın malzeme, tasar ım detaylar ı ve boyutlar açısından bu standardın özelliklerini kar şıladığını doğrulamak üzere yap ılmalıdır. Parçalar ın tasar ımı bu standarda uygun olarak onayland ığında ve uygun bir belge veya değerlendirme raporu hazırlandığında bundan başka bir tasar ım onaylamasına gerek yoktur.
6.2 Dokümantasyon 6.2.1 Genel Dokümantasyon, bu standarda uygunluğu göstermek için yap ılmalı ve konstrüksiyon resimleri, parça listeleri, tasar ım hesaplar ı ve imalat/montaj ile ilgili teknik program ı kapsamalıdır.
6.2.2 Tasar ım hesaplar ı 6.2.2.1 Hesaplar ın elle veya bilgisayar yard ımıyla yapılması halinde aşağıdaki asgari bilgiler sağlanmalıdır: −
Gösterilişlerin açıklaması; − Malzeme detaylar ı dahil girdi verilerin hesab ı; − Standardın referans numaras ı; − Yapılan hesaplar ın tam izlenebilirliği; − Ara formüllerin sonuçlar ı; − Hesaplanan en düşük kalınlık veya tasar ım gerilmesine kıyasla hesaplanan gerilme; − Korozyon ve uygulanabildiğinde diğer paylar; 3
ICS 23.040.01 − −
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Kalınlık toleranslar ı; Seçilen kalınlık.
6.2.2.2
Gerilme analizi, sınırlı element metodu, s ınır element metodu veya diğer tasar ım metotlar ı gibi sayısal metotlarla yapıldığında belgelendirilmelidir. Dokümantasyonen az aşağıdaki verileri ihtiva etmelidir: − Gösterilişlerin açıklanmas ı; − Bilgisayar programının detaylar ı; − Hesaplama için varsayımlar; − Hesaplama girdi verileri; − Sınır ve uygunluk şartlar ı dahil geometrik model için grafikler; − Gerektiğinde, gerilmeler, yer değiştirmeler ve gerinimler; − En kritik bölgelerdeki gerilmeler; − Tasar ım gerilmesiyle kar şılaştır ılarak gerilme şiddetlerinin hesab ı.
6.2.3 Teknik program Teknik program aşağıdakileri ihtiva etmelidir; − İmalat/montaj plan ının detaylı bir açıklaması; − Kaynak prosedürü onay kayıtlar ı ile birlikte kaynak prosedür özellikleri; − NDT prosedürleri; − Isıl işlem metotlar ı, uygulanabildiğinde; − Kaçak muayene metotlar ı (uygulanabildiğinde); − Basınç muayene metotlar ı (gerektiğinde); − Özel olarak istenen ilave metotlar.
6.3 Tasar ımın yeniden gözden geçirilmesi 6.3.1 Sistem tasar ımının yeniden gözden geçirilmesi Aşağıdaki işletme şartlar ına göre parça listeleri ve teknik programlar dahil ısometrileri ve/veya konstrüksiyon resimleri yeniden gözden geçirilmelidir. Gerekli malzeme muayene metotlar ı dahil bas ınçlı veya bas ınçlı olmayan parçalar için malzeme uygunluğu; − Kaynak prosedür özellikleri ve onaylar ının uygunluğu; − Kaynak ek yeri tasar ımının uygunluğu; − Gerektiğinde servis içi muayene ve deney şartı; − Destekler ve sabit noktalar dahil yapısal denge; − Emniyet cihazlar ının hazırlığı ve uygunluğu. −
Sistem tasar ımının gözden geçirilmesi bu standard ın özelliklerine göre yapılmalıdır.
6.3.2 Tasar ım hesaplar ının yeniden gözden geçirilmesi Belirtilen boyutlar ın EN 13480-3’teki özelliklere uygun olduğunun doğrulanmas ı amacıyla tasar ım hesaplar ı yeniden gözden geçirilmelidir. Bu gözden geçirme, ayn ı zamanda, söz konusu gerilmelerin bas ınç ve sıcaklığı kapsadığı ve işletme ve deneyler s ırasında uygulanabilen bütün yüklerin dikkate al ındığını garanti etmelidir.
6.3.3 Eksik belgelendirme Bütün gerekli verilerin tasar ım onaylama sırasında hazır olmaması halinde, onay al ınıncaya kadar, imalat/montaj uygulanabildiği kadar devam edebilir.
6.3.4 İlave prosedür / vas ıflar Performans öncesi, boru Sınıf ı III için aşağıdakiler doğrulanmal ıdır (tercihen tasar ım incelemenin bir k ısmı olarak): − − −
4
Kaynakçılar ın onayı; NDT personelinin vasf ı ve belgelendirilmesi; Temizlik, boyama, izolasyon gibi nihai işlemler için prosedürler.
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
6.4 Alternatif emniyet denemesi İmalatçı taraf ından sunulan tasar ımın, EN 13480-3’teki özelliklere göre kabul edilebilir bir metotla hazırlanmas ı halinde imalatç ı bütün gerekli bilgileri alternatif tasar ım yaklaşımı ile tedarik etmelidir. Bu yaklaşım, matematiksel analizi, deneme deneyi verilerini, i şetme tecrübesini veya imalatç ının bu tasar ım metodunu desteklediğini düşündüğü başka verileri ihtiva edebilir. Sunulan dokümanlar, borular ın tasar ımının bu standardda sağlandığı kadar emniyetli olduğunu ve Madde 6.3’te verilen prensipleri kapsad ığını garanti etmek maksadıyla yeniden gözden geçirilmelidir.
6.5 İmalatçının tasar ım uygunluğunu beyanı Tasar ımın onaylanmas ının bu standardın tasar ım özelliklerinin yerine getirildiğini göstermesinden sonra boru imalatçısı tasar ımın bu standardın özelliklerine uygun olduğunu belirten bir uygunluk beyanı hazırlamalıdır.
Not - İmalatç ının tasar ım uygunluk beyan ının bir örneği CEN/TR 13480-7’de verilmiştir. Bu beyana ilgili teknik resimlerin bir listesi iliştirilmelidir.
7
İşlem-içi muayene ve deneyler
7.1 Genel EN 13480-5’te belirtilen muayene ve deneyler kullan ılan metot için yetiştirilmiş personel taraf ından yapılmal ıdır. Metot ve kabul kriterlerini veren Avrupa Standardlar ı ve yazılı yöntemler (gerektiğinde) temin edilir olmal ıdır.
7.2 Malzemeler ve şekillendirilen basınçlı parçalar 7.2.1 Genel Aşağıda belirtilen muayene ve deneyler imalat i şlemi sırasında (özellikle eğme) şekillendirilen parçalarla sınırlı olmalıdır. Satın alınan standard şekillendirilmiş parçalar ve bileşenler bu özelliğin dışındadır.
7.2.2 Malzemenin doğrulanması Malzemelerin belirtilen malzeme standard ına veya alım siparişine uygunluğu doğrulanmalıdır.
7.2.3 Şekillendirilmiş basınçlı parçalar ın doğrulanması Bütün şekillendirilmiş basınçlı parçalar ın belirtilen şekil ve boyut özelliklerine uygunluğu ve belirtilen perdah veya ısıl işlemin yapıldığı doğrulanmal ıdır.
7.2.4 Şekillendirilmiş parçalar ın tahribatsız muayenesi Bütün şekillendirilen parçalara tahribats ız muayene yapılmalıdır. Her bileşen veya aynı bileşenlerin partisi üzerinde (malzeme ve boru kategorisine ba ğlı olarak) yapılan muayene aşağıdakileri kapsamalıdır: − Et kalınlığı ölçümleri; − Boyutsal kontroller (ovallık, dirsek açısı gibi); − Sertlik deneyleri; − Uzunlamasına ve enine yönde hacimsel (içerde) kusurlar ın ultrasonik muayenesi; − Yüzey veya yüzey yakınındaki kusurlar ın muayenesi (manyetik tane veya penetrant muayenesi); − Gerilme bölgesinde yüzey yap ısının replikalar ı (sürünme aral ığı uygulamalar ı için ömür izleme durumunda). Malzeme, ısıl işlem şartlar ı, ısıl işlem partisi, deformasyon derecesi parti tarifinde dikkate al ınmalıdır.
7.2.5 Şekillendirilmiş parçalar ın tahribatsız deneyleri Deneyler şekillendirilmiş parçalar ın ısıl işlemini doğrulamak için yapılmalı ve aşağıdakileri kapsamalıdır: − Çekme deneyi; − Sıcak çekme deneyi (parçalar sürünme aral ığında kullanılmakta); − Çentikli vurma deneyi; − Mikrograflar (örneğin %9 veya %12 Cr çelikleri); − EN 13480-2:2002’de veya ana malzemenin Avrupa Standard ında belirtilen diğer deneyler. 5
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Kategori II ve Kategori III borular için döküm, et kal ınlığı aralığı ve ısıl işlem partisi başına bir grup deney yapılmal ıdır. Deneyler bileşenin ucundan veya ısıl işlem f ır ınlar ında bileşenlerle birlikte yerleştirilen deney parçalar ından alınan deney parçalar ı üzerinde yap ılmalıdır.
7.3 Kaynak işlemi 7.3.1 Kaynak onayı Aşağıdakiler onaylanmal ıdır: − Punta kaynaklar ve geçici birleştirme kaynaklar ı dahil bütün kaynak işlemleri için hazırlanan ve EN 288-2’yi uygun kaynak prosedür özellikleri (WPS); − EN 13480-4’e göre bütün WPS’lerin onay ı; − EN 287-1’e uygun olarak bütün kaynakç ılar ın ve EN 1418’e uygun olarak da bütün kaynak operatörlerinin onayı.
7.3.2 Kaynak ayar ının muayenesi Her hangi bir kaynak işlemini yapmadan önce her kaynak haz ırlığı gözle muayene edilmelidir. Muayene aşağıdakileri sağlayarak teknik resim ve WPS ile uygunluğu doğrulamalıdır: − Doğru malzemeler kullan ılır; − Konum ve kollar ın, nozullar ın, bağlantılar ın ve ankrajlar ın oriyantasyonu dahil olmak üzere boyutlar tolerans içindedir. − Temizlik ve ek yerindeki hatalar ı arttırabilecek kusurlardan ar ındırma; − Nozullar, kollar, borunun kavisine uyum sağlar; − Son kaynağa dahil edilecek punta kaynaklar çatlak veya başka hatalardan ar ındır ılır.
7.3.3 Kaynak sırasında muayene ve deneyler Aşağıdaki muayene ve deneyler, belirtilen WPS’in aşağıdakilere uyulduğunu doğrulamak için kaynak işlemi sırasında uygun aşamalarda yapılmal ıdır: a) b) c) d) e) f) g)
Doğru ön ısıtma; Doğru kaynak işlemi; Doğru kaynak sarf malzemeleri; Doğru elektrik özellikleri; Doğru ara paso sıcaklığı ve temizlik; WPS’in diğer özellikleri; Bütün punta kaynaklar ı ve geçici bağlantılar onaylanan WPS’e uygun olarak kaynak edilir.
7.3.4 Kaynaktan sonra muayene Kaynak tamamland ıktan sonra aşağıdaki muayene yapılmalıdır: a) Teknik resimlerle uygunluğun incelenmesi; b) Kaynaklar ın belirgin olduğunun ve kaynakç ı/operatörler taraf ından izlenebilir olduğunun doğrulanmas ı; c) Geçici bağlant ılar ın uygun şekilde kaldır ıldığının doğrulanmas ı.
7.4 Isıl işlem Şekillendirme sonrası ve kaynak sonrası ısıl işlem (PWHT) için, uygun olduğunda, yapılan ısıl işlemin malzeme şartnamesine veya ısıl işlem prosedürüne uygun olduğu ısıl işlem şemalar ının gözden geçirilmesi veya bir sertlik deneyi ile doğrulanmal ıdır.
6
ICS 23.040.01
8
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Kaynaklar ın tahribatsız muayenesi
8.1 NDT uygulanması 8.1.1 Genel 8.1.1.1 Aşağıdakiler bütün kaynaklı ek yerlerine uygulanmalıdır: a) b) c) d)
Kaynaklı ek yerleri başka bir NDT yapılmadan önce EN 970’e göre gözle muayene edilmelidir; İncelenecek alan kaynak metalini ve ısıdan etkilenen bölgeleri ihtiva etmelidir; Çizelge 8.2-1’de şart koşulan yüzey muayenesi d ış yüzeyde yapılmalıdır; Kaynaklı bir ek yeri daha sonra şekillendirilecek veya ısıl işleme tabi tutulacak ise gereken NDT nihai durumdaki kaynak üzerinde yap ılmalıdır; e) Kullanılan NDT metodu tüm NDT için kabul kriterleri Çizelge 8.4-1’e uygun olmal ıdır; f) Ostenitik esaslı ve dolgu malzemelerinin yüzey deneyleri için kullan ılan metot PT olmal ıdır.
8.1.1.2
Ark başlatma ve ergimiş malzeme ile temas noktalar ı düzgünce taşlanmal ı ve kullanılan malzemeye uygun bir yüzey muayenesine tabi tutulmal ıdır.
8.1.1.3 Yüzey durumu ve tahribatsız muayene haz ırlığı Aşağıdaki kriterler kar şılanmal ıdır: a) b) c) d)
RT: Dalgalanmalar veya kaynak yüzeyi düzensizlikleri kar ıştığında yüzey rötuşlama gerekir. UT : Prob ile temastaki yüzeyler tarama işlemine mani olduğunda yüzey rötuşlama gerekir; MT : Belirtilerin doğru yorumuna müsaade etmek için yabanc ı maddeler temizlenerek rötüş yapılır; PT : Belirtilerin doğru yorumuna müsaade etmek için yabanc ı maddeler temizlenerek rötüş yapılır;
Not - Her hangi bir yüzey rötuşlama işlemiyle kusurlar ın maskelenmesi önlenmelidir.
8.1.2 Numune muayenesi ile kaynak kalitesinin incelenmesi Tahribatsız muayenenin gerekliliği %100’den az olduğunda, belirtilen NDT teknikleri, sağlam kaynak elde etmek için imalatın mümkün olan en erken aşamasında kullanılmalıdır. İncelenecek numune ek yerleri: −
Gelişigüzel seçilmiş; − Bir kaynak grubunu temsil ediyor olmalıdır. Ek yerinin çevresinin tamamında en az bir numune ek yeri tam olarak incelenmelidir. Gerekli numune ek yeri say ısının az olduğu yerde, daha kalın kesitler ve daha küçük çaplar ın veya daha ince kesitler ve daha büyük çaplar ın kombinasyonuna öncelik verilmelidir.
Not - Bir kaynak grubu, özel kaynak prosedürü şartnamesine uygun olarak bir kaynakç ı veya kaynak operatörü taraf ından kaynak edilen bir kaynak miktar ıdır.
8.1.3 Numune muayenesi ile ortaya ç ıkan kusurlar Numune muayenesi s ırasında bir kaynakta bu standarda uygun olmayan hatalar ortaya ç ıkarsa aşağıdaki hususlar uygulanmal ıdır: a) Aynı metotla aynı grupta iki ilave kaynak daha incelenmelidir; b) Bu ilave kaynaklar kabul edilebilir çıktığında ilk kaynak tamir edilmeli veya değiştirilmeli ve başlangıçtaki metotla tekrar incelenmelidir; c) Bu ilave kaynaklar ın her hangi biri kabul edilemez sonucu verirse o gruptaki bütün kaynaklar tam olarak incelenmeli ve gerekiyorsa tamir edilmeli veya değiştirilip tekrar incelenmelidir. Şekil 8.1-1’de gösterilen prosedüre uyulmal ıdır.
7
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Şekil 8.1-1 - Kusurlar ortaya çıktığında ilave muayenelerin ak ım şeması
8
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
8.2 Çevresel alın, kol, iç köşe ve sızdırmaz kaynaklar 8.2.1 Muayene miktar ı Gereken NDT ve miktar ı borular ın sınıflandır ıldığı boru kategorisi dikkate alınarak Çizelge 8.2-1’e uygun olarak tayin edilmelidir. Aşağıdaki ilave şartlar uygulanmalıdır: a) Tasar ımda sürünme ve yorulmanın kontrol faktörü olduğu borular, PS ve DN’ye bağlı olmaksızın NDT miktar ını tayin için boru kategorisi III’e dahil edilmelidir. b) Malzeme gruplar ı 1.1, 1.2 ve 8.1 ve boru sınıflar ı I veya II’deki borular için, borular > DN 25 ve çok zehirli veya çok kolay yanabilir akışkanlar ihtiva ettiğinde hacimsel muayeneler, PS ve DN’ye ba ğlı olmaksızın çevresel alın ve kol kaynaklar ının en az %10’nu olmal ıdır. c) Belirtilen NDT seviyesi %5 olduğunda bu, yapılan ilk100 kaynağa kar şılık olmalıdır. Bu numunede kabul edilmeyen kusurlar olmadığında muayene seviyesi %2’lik bir seviyeye azalt ılabilir. Bununla beraber incelenen en az kaynak say ısı 5 olmalıdır. Madde 8.1.2’de verilen bütün diğer özellikler uygulanmalıdır. d) Çevresel kaynaklar için veya kaynak boyunca hesaplanan gerilmeler (EN 13480-3 kullan ılarak hesaplanan), anma tasar ım gerilmesinin %70’inin alt ında olduğunda muayene miktar ı Çizelge 2.1-1’de verilen değerlerin %50’si kadar azaltılabilir. e) Buhar ve kızgın su borular ı malzeme, boru kategorisi ve kalınlık kombinasyonu için Çizelge 8.2-1’de belirtilen diğer muayenelerle birlikte (su bas ıncı > 0,5 bar ve sıcaklığı ≥ 110°C) aşağıdaki NDT’ye tabi tutulmalıdır: − PS . DN ≥ 5000 ise al ın ve kol kaynaklar ının %100 hacimsel muayenesi; − PS . DN ≥ 3500 ise al ın ve kol kaynaklar ının %25 hacimsel muayenesi;
Not - İşletme sıcaklığı 100°C ve daha yüksek olan borular için, uygun bir genleşme aralığının elde edildiğini göstermek için soket kaynaklar ının en az %10’u radyografik muayeneden geçirilmelidir. f) Hacimsel muayeneler için uygun NDT metodunun seçimi için Çizelge 8.4-4’e bak ınız.
Çizelge 8.2-1 - Çevresel, kol, iç köşe ve sızdırmaz kaynaklar ın muayene miktar ı Bütün kaynaklar Malzeme Boru grubu a sınıf ı VT % I 1.1 1.2 8.1
II
100
Çevresel kaynaklar
Kol kaynaklar ı
Soket/iç köşe
Sızdırmaz kaynaklar Yüzey muayenesi
Yüzey Hacimsel Hacimsel Yüzey Yüzey muayenesi muayenesi muayene muayene muayenesi MT/PT enb MT/PT c RT/UT Kol en Kol en b RT/UT en MT/PT en MT/PT c mm % % çapı mm çapı mm % mm % mm % % 5 5d Nil Hipsi Nil Hepsi Nil Nil 5 Hepsi Hepsi 10
III
10
> DN > 15 100
10
10
10
5 10 > 30 10 10 Hepsi e Hepsi Nil Hepsi e 10 Hepsi e 5 5 10 ≤ 30 II 100 10 > 30 10 10 5 25 > DN ≤ 30 III Hepsi > 15 10 Hepsi 25 Hepsi 25 d 100 > 30 10 25 10 25 ≤ 30 3.1,3.2,3.3 I > 30 25 25 25 25 25 10 5.1,5.2,5.3 25 25 ≤ 30 5.4,6.1,6.2 II 100 Hepsi Hepsi Hepsi Hepsi > 30 25 25 d 6.3,6.4,7.1 100 100 ≤ 30 7.2,11 III 100 100 100 100 > 30 100 100 d a) Malzeme grubu, CR ISO 15608’e bakınız. b) Hacimsel muayene için uygun NDT metodunun seçimi için Çizelge 8.4.2’ye bakınız. c) Ferritik malzemeler için MT’ye öncelik verilmelidir. d) Kaynak yüzeyinden enine hatalar için ilave muayene (Madde 8.4.4.2). e) Sadece PWHT yapılmış ise. 1.3,1.4 2.1,2.2 4.1,4.2 8.2,8.3 9.1,9.2,9.3 10.1,10.2
I
≤ 30
9
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
8.2.2 Farklı metallerin ek yerleri Ferritik ve diğer malzemeler (örneğin ostenitik, nikel esaslı alaşımlar) arasındaki ek yerleri için muayene metotlar ı ve miktar ı ana malzemelere uygulanan metotlar olmal ıdır.
8.3 Uzunlamasına kaynaklar Uzunlamasına kaynaklar (bu standarda uygun malzeme özelliklerinde yap ılan bileşenlerdekiler hariç) gereken ek yeri katsay ısına uygun olan NDT seviyesine tabi tutulmal ıdır (Çizelge 8.3-1).
Çizelge 8.3-1 - Uzunlamasına kaynaklar için NDT miktar ı
a b
Ek yeri katsayısı VT z % 100 z ≤ 0,7 100 0,7 < z ≤ 0,85 100 0,85 < z ≤ 1,0 Ferritik malzemeler için MT’ye öncelik verilmelidir. Çizelge 8.4-3’e bakınız.
MT veya PT a % 0 10 100
RT veya UT b % 0 10 100
8.4 NDT metotlar ı 8.4.1 Genel Aşağıdaki maddelerde belirtilen NDT metotlar ı yazılı NDT prosedürlerine ve uygun olduğunda NDT talimatlar ına göre uygulanmal ıdır.
8.4.2 Kabul kriterleri NDT teknikleri için kabul kriterleri Çizelge 8.4-1’deki Avrupa Standardlar ına uymalıdır. Yüzey kusurlar ı için kabul kriterleri Çizelge 8.4-2’de verilmiş olup RT ile tespit edilen iç kusurlar ın kabul kriterleri için ilave özellikler ise Çizelge 8.4-3’de verilmiştir.
Çizelge 8.4-1 - NDT teknikleri, metot, kabul kriterleri NDT tekniği (kısaltma) Gözle muayene (VT) Radyografik muayene (RT)
Metot
Çizelge 8.4-2 EN 12517:1998 Kabul seviyesi 2 ve Çizelge 8.4-3’deki ilave özellikler b Ultrasonik muayene (UT) EN 1714:1998, Sınıf B EN 1712:1997, c Kabul seviyesi 2d Penetrant deneyi (PT) EN 571-1 EN 1289:1998, Kabul seviyesi 1 Manyetik tane deneyi (MT) EN 1290 EN 1291:1998, Kabul seviyesi 1 a) Ancak, tek bir deney için en büyük alan E 1435:1997, S ınıf A’nın özelliklerine tekabül etmelidir. b) Boru sınıf ı I veya II ise malzeme grubu 1.1, 1.2, 8.1 için Sınıf A. c) Belirtilerin karakterizasyonu için EN 1713 kullanılabilir. d) Boru sınıf ı I veya Sınıf II ise malzeme grubu 1.1, 1.2, 8.1 için kabul Seviyesi 3.
10
EN 970 EN 1435:1997, S ınıf B a b
Kabul kriterleri
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Çizelge 8.4.2 - Yüzey kusurlar ı için kabul kriterleri Yüzey kusuru tanımı EN ISO 6520-1: 1998, Referans no. 1001-1064 2011-2017 2021-2024
Kısa gösteriliş
Çatlaklar (hepsi) Gaz kavitesi (hepsi) Büzülme kavitesi (hepsi)
En fazla müsaade edilen kusur EN 25817: 1992 Referans No. 1 3-5
EN 13480-1:2002, Çizelge 4.1-1’e İlave özellikler göre boru sınıf ı III II I a EN 25817:1992, kalite seviyesi Müsaade edilmez B1) B C Yüzeyde ise − çap = 2 mm ve − derinlik = 1 mm Aşağıdaki ilave özelliklerle − bir noktada oluşmaz veya tekrar başlamaz, − basınç kaynaklar ı veya yük altındaki bağlantı kaynaklar ı için aynı kaynak üzerinde sistematik değil
3011-3014 3021-3024 303 3041-3043 4011-4013 402 5011-5012
5013 502 503 504 5041 506 507 508 509 511 512
Curuf enklüzyonlar ı (hepsi) Toz enklüzyonlar ı (hepsi) Oksit enklüzyon Metalik enklüzyonlar ı (hepsi) Ergitme eksikliği (hepsi) Nüfuziyet eksikliği Alt oyuklar
6 6 6 6,7
Müsaade edilmez
8 9 11
Müsaade edilmez Müsaade edilmez Tam bir nüfuziyet kaynağı gerektiğinde B2) C C 2) t ≥ 16 mm: h ≤ 0,5 mm uzun kusurlar için 6 mm ≤ t < 16 mm: h ≤= 0,3 mm uzun kusurlar için h ≤= 0,5 mm kısa kusurlar için t < 6 mm h < 0,3 mm kısa kusurlar için B C C B C C Düzgün geçiş gerekir C C C 502 İçin aynı B C C B B C Müsaade edilmez EN 13480-4’e bakınız. EN 13480-4’e bakınız. B B B B B B D D D
21 12 13 16 17 22 18 19 19 20
515 516 517 601
Büzülme oyuğu Fazla kaynak metali Fazla kabar ıklık Fazla nüfuziyet Lokal nüfuziyet Bindirme Doğrusal kaçıklık Açısal kaçıklık Belverme Tam dolmamış oyuk İç köşe kaynaklar ının fazla asimetrisi İç köşe kaynaklar ının fazla asimetrisi Kök çukurluğu Kök gözenekliliği Zayıf yeniden başlama Çapak
602
Sıçrantı
25
603 604
Yırtık yüzey Taşlama izi
-
605
Talaş kaldırma işareti
606
Tam sıf ırlanmamış
512
a
20 21 23 24
Giderilmelidir, örneğin taşlama ile
D
D
D
B B B Uzun kusur: Müsaade edilmez. Müsaade edilmez Müsaade edilmez Müsaade edilmez Giderilmelidir, örneğin taşlama artı MT veya PT ile veya çatlak kalmadığından emin olmalıdır. Müsaade edilmez Not - Mekanize kaynak işlemiyle borulara bağlanan çevresel kaynaklı kanatlar için sıçrantı azaltılmalı, ancak malzeme veya uygulanan ısıl işleme bağlı olmaksızın oluştuğunda da kalabilir. Müsaade edilmez Taşlanmalı, yumuşak bir geçiş gereklidir Müsaade edilmez Yüzey sıf ır olacak şekilde taşlanır, düzgün bir geçiş gereklidir. Müsaade edilmez Yüzey sıf ır olacak şekilde taşlanır, düzgün bir geçiş gereklidir. Müsaade edilmez Taşlanarak tam sıf ırlanmamış yerler tasar ım özelliklerine göre olmalıdır (hesaplanan kalınlık + korozyon payına metalin en düşük kalınlığı). (Kalınlık ultrasonik metotla ölçülmelidir)
Semboller EN 25817:1992’ye göredir.
11
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Çizelge 8.4.3 - RT ile tespit edilen iç kusurlar ın kabul kriterleri için ilave özellikler Yüzey kusuru tanımı EN ISO 65201: 1998, Referans no.
Kısa gösteriliş
1001-1064
Çatlaklar (hepsi)
2011-2016
Gaz kavitesi (hepsi)
2021-2024
Büzülme kavitesi (hepsi) Curuf enklüzyonlar ı (hepsi) Toz enklüzyonlar ı (hepsi) Oksit enklüzyonlar ı
3011-3014 3021-3024 303
En fazla müsaade edilen kusur EN 134801:2002, Çizelge EN 4.1-1’e göre İlave özellikler 25817: boru sınıf ı 1992 a Referans III II I No. EN 25817:1992, kalite seviyesi Müsaade 1 edilmez 3-5 B B C No 2012 için iki gözenek arasındaki uzaklık daima büyük olan ın çapının iki katından büyük olmalı ve 4 mm’den de küçük olmamal ıdır (ergitme eksikliği şansı olmad ığını garanti etmek için). No 2014 homojen şekilde dağılmış gözenekler için olduğu gibi. No 2015 ve 2016 için l = 0,3 t, en fazla 5 mm ve W = 2 m Müsaade edilmez 6 1) W = 0,3 t, en fazla 3 mm ve uygulamaya bağlı olarak 1 < t ≤ 25 mm ikisinin arasındaki uzaklık uzun olanın iki katından az olan cüruf enklüzyonlar ındaki çeşitli çizgiler durumunda, toplam uzunluk bir hata olarak kabul edilmelidir.
3042
Metalik enklüzyonlar (bakır) 3041 ve 3043 Metalik enklüzyonlar (tüm diğerleri)
7
4011-4013
8
402 a
12
Erigitme eksikliği (hepsi) Nüfuziyet eksikliği
-
9
Müsaade edilmez 2) Müsaade edilmez Müsaade edilmez B B B
2) No 2011-2012-2013 gaz kaviteleri için olduğu gibi
Tam bir nüfuziyet kaynağı gerekiyorsa
Herhangi bir kesitteki 26 bir çok kusur Semboller EN 25817:1992’ye göre, W = kavite azami büyüklüğü
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
8.4.3 Personelin vasf ı Muayeneler, en az EN 473:2000 Seviye 1’e uygun belgeli bir eleman taraf ından, sonuçlar ın değerlendirilmesinden de sorumlu olan ve Seviye 2 veya Seviye 3 belgeli bir personelin gözetimi alt ında yapılmal ıdır. Gözle muayene ilgili Standardlara ve şartnamelere göre yeterli bilgi ve deneyimi olan bir eleman taraf ından yapılıp değerlendirilmelidir. EN 473’e uygun belgelere gerek yoktur. Ultrasonik muayene en az EN 473:2000, Seviye 2 belgeli bir eleman taraf ından yapılıp değerlendirilmelidir.
8.4.4 NDT metodunun seçimi 8.4.4.1 Yüzey muayeneleri MT ve PT arasındaki seçim için Madde 8.1.1.1 f)’ye ve ayn ı zamanda Çizelge 8.2-1 dipnot c’ye bak ınız. “Gözle muayene” terimi imalat veya montaj’dan önce, s ırasında veya sonra bileşenlerin belirli bölümünü, ek yerlerini ve diğer boru elemanlar ının ve desteklerin gözlenmesi anlam ına gelmelidir.
Not -
Bu inceleme boyutlar ın, kaynak kenar ının, ek yeri hazırlığının, bir hizaya getirmenin, birleştirmenin (kaynak, yapıştırma, sert lehim veya başka birleştirme metotlar ı ile), desteklerin ve montaj ın doğrulanmas ını kapsar.
8.4.4.2 Hacimsel muayeneler Et kalınlığı, kaynak ve malzeme tipine bağlı olarak, NDT metodu Çizelge 8.4-4’e uygun olarak seçilmelidir.
Çizelge 8.4-4 - EN 12062:1997’ye göre tam nüfuziyet ek yerlerinde kaynak kusurlar ının tespiti (hacimsel muayene) için NDT tekniklerinin seçimi Ek yerinin malzemesi ve tipi e<8 RT
Ana malzeme anma kal ınlığı (e, mm) 8 ≤ e < 15 15 ≤ e < 40 RT veya (UT) RT veya UT
Ferritik alın ek yerleri Ferritik RT RT veya (UT) RT veya UT T - ek yerleri Ostenitik alın RT RT RT veya (UT a) ek yerleri Ostenitik RT RT RT veya (UT a) T - ek yerleri Not - İki tekniğin gösterildiği yerde en az tercih edilen parantez içinde gösterilmiştir. a UTD (EN 1714:1998, Sınıf D’ye uygun) için özel bir yaz ılı talimat gerekir.
e ≥ 40 UT veya (RT) UT veya (RT) UT a veya RT UT a veya RT
8.5 Raporlar Tahribatsız muayene raporlar ı muayene raporu ile ilgili Avrupa Standard ına uygun olarak haz ırlanmalıdır.
8.6 Kaynak tamirleri Kaynak tamiri için prosedürler EN 13480-47e uygun olmal ı ve gözden geçirme ve tamir başlamadan önce onay için gözlemciye teslim edilmelidir. Kaynak kusurlar ı (kaynak hatas ı olarak değerlendirilen) EN 13480-4’e uygun olarak tamir edilmeli ve tamirden sonra tekrar incelenmelidir.
Not - Gözlemci tamir sırasında ilave muayenelere gerek duyabilir. Kusurlar tanındığında ancak uygun şekilde değerlendirilemediğinde alternatif bir muayene yap ılmalı veya kusur tamir edilmelidir. Müsaade edilen en fazla tamir say ısı EN 13480-4’e uygun olmal ıdır.
13
ICS 23.040.01
9
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Son değerlendirme ve belgelendirme
9.1 Genel Nihai belgelendirme öncesi imalatç ı boru sisteminin belirtilen bütün özelliklere uygun olarak imal edildi ğini doğrulamak üzere son bir değerlendirme yapmal ıdır. Gereken belgelendirme daha sonra haz ırlanmalıdır.
9.2 Son muayene 9.2.1 Genel Son muayene aşağıdakileri kapsamal ıdır: − deneme deneyinden önce gözle muayene; − deneme deneyinden sonra gözle muayene; − İmalat dokümanlar ının gözden geçirilmesi. Bütün deney ve muayeneler belgelenmelidir.
9.2.2 Deneme deneyinden önce gözle muayene Gözle muayene içte ve d ışta mümkün olduğunda, dış kaplamanın tamamlanmas ından önce yapılmalıdır. Gözle muayene aşağıdakilerin doğrulanmas ını sağlamalıdır. − Boyutlar ın ve oriyantasyonlar ın boru sistemi özelliklerine uygunluğu; − Bileşenler, destekler ve montaj ın tasar ım şartnamesinin ve bu standard ın diğer özelliklerine uygunluğu.
9.2.3 Deneme deneyinden sonra gözle muayene Gözle muayene deneme deneyinden sonra bozulma meydana gelmedi ğini doğrulamalıdır: − Basınç deneyine tabi tutulmayan bileşenleri izole etmek amac ıyla bağlanmış bütün kör flanşlar, örneğin emniyet vanası çıkış borular ı, körükler veya genleşme ek yerleri vb. kaldır ılmalıdır. − Tasar ımın veya bu standard ın gerektirdiği emniyet vanalar ı veya boşaltma aletleri doğru şekilde monte edilmeli ve belirtilen kapasite ve tipte olmal ıdır. Basınç deneyi amacıyla bu cihazlara tak ılan ölçü aletleri kald ır ılmalıdır.
9.2.4 İmalat dokümanlar ının gözden geçirilmesi İmalatçı, Madde 7, Madde 8 ve Madde 9’daki bütün muayene ve deneylerin tatminkar şekilde yapılıp kaydedildiğini doğrulamak için imalat dokümanlar ını gözden geçirmelidir.
9.3 Deneme deneyi 9.3.1 Genel Bu standarda uygun olarak monte edilen borular nihai mamulün bütünlü ğünü göstermek için bir deneme deneyine tabi tutulmal ıdır. Deneme deneyi daima, kontrollü şartlar altında uygun emniyet tedbirleri ve ekipmanlar ıyla deneyden sorumlu elemanlar ın bütün bas ınçlı parçalar ın muayenelerini gereği gibi yapabilecekleri şekilde yürütülmelidir. Deneme deneyi, bir hidrostatik bas ınç deneyi olabilir (hitrostatik bas ınç deneyinin zararlı veya pratik olmama hali dışında). Hidrostatik basınç deneyi yapılamıyorsa bu durumda bir pnömatik bas ınç deneyi (Madde 9.3.3) veya başka deneyler (Madde 9.3.4) yapılmalıdır. Deneme deneyi gerektiğinde yapılmalıdır.
9.3.2 Hidrostatik bas ınç deneyi 9.3.2.1 Hidrostatik basınç deneylerinin temel özellikleri 9.3.2.1.1 Pratik olduğunda, boru sistemi montaj tamamland ıktan ve bütün muayeneler yap ıldıktan sonra basınç deneyinden geçirilmelidir. Bunun pratik olmadığı durumda (ölçü veya imalat modu nedeniyle) tam bir boru sitemini bas ınç deneyine tabi tutmak üzere takip edilecek deney metodu için tasar ım aşamasında anlaşma sağlanmal ıdır.
14
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
9.3.2.1.2
Bütün ek yerleri izolasyonsuz ve astarsız bırakılmalı, basınç deneyi sırasında incelemeye tabi tutulmalıdır. Ancak bu standarda uygun olarak daha önce deneye tabi tutulan ek yerleri ve borular izole edilebilir veya kapatılabilir. Deneye tabi ek yerlerinin aç ık şekilde incelenmesine engel olmamak şartıyla korozyondan koruma için boyamaya müsaade edilmelidir.
9.3.2.1.3 Buhar veya gaz için tasar ımlanan borulara gerektiğinde deney s ıvısının kütlesini dengelemek için geçici ilave destekler konmal ıdır.
9.3.2.1.4 Genleşme ek yerleri, genel olarak, imalatç ının iş yerinde ve boru siteminin olduğu yerde basınç deneyine tabi tutulmal ıdır. Deney basıncı Madde 9.3.2.2.1’e uygun olmal ıdır. Deney basıncı Pdeney > 1,5 PS E20 / Ec ise
(9.3.2.-1)
genleşme ek yerleri deneye tabi tutulduğunda kıvr ılmaya kar şı körükleri dengelemek için s ınırlamalarla teçhiz edilmelidir. Burada; Ec E20 PS Pdeney
: Tasar ım sıcaklığında elastik modülü; : 20°C’de elastik modülü; : Müsaade edilen en yüksek bas ınç (bar); : Deney basıncı (bar).
9.3.2.1.5
Deneye tabi tutulmayacak ekipmanlar borulardan sökülmeli veya kör flanşlarla veya başka yollarla izole edilmelidir.
Not -
Deney basıncı için uygun olmak kaydıyla bir vana (kapanma mekanizmas ı dahil) kullanılabilir.
9.3.2.1.6 Basınç deneyi sırasında boru sistemleri çekiç deneyi gibi şok yüke maruz kalmamal ıdır. 9.3.2.1.7 Kadranlı ve kaydedicisi olan bas ınç ölçerler kullanıldığında, kadran istenen en yüksek bas ıncın iki katı aralığında taksimatlandır ılmalı ancak aralık hiçbir zaman o basıncın 1,5 katından az veya 4 kat ından fazla olmamalıdır.
9.3.2.1.8 Bileşenler basınç deneyine tabi tutulacak ise, ölçü aletleri bile şene veya uzaktaki bir noktadan bileşene bağlanmal ı ancak ölçü aletleri, bas ıncın düşürülmesi veya bileşenin havaland ır ılması süresince basıncı kontrol eden operatör taraf ından kolayca görünebilir olmal ıdır.
Not 1 - Birden fazla basınç ölçerin gerektiği büyük boru sistemleri için kaydedici tip bir ölçü aleti tavsiye edilir. Not 2 - Meydana gelen bas ınç fazlasından kaçınmak için deney bas ıncının 1,1 katına ayarlanan küçük bir basınç düşürme vanasının basınç deneyi sistemine bağlanmas ı tavsiye edilir.
9.3.2.1.9 Kullanılan göstergeli ve kaydedici tip ölçü aletleri uygun ölçü standard ına kalibre edilmelidir. 9.3.2.1.10 Hidrostatik basınç deneyinin arkas ından tamir edilen borular taraflar aras ında aksi belirtilmedikçe, tamirin ve kaynak sonras ı işlemin tamamlanmasından sonra tekrar belirtilen bas ınca tabi tutulmalıdır.
9.3.2.2 Hidrostatik basınç deneyi için detayl ı özellikler 9.3.2.2.1 Deney basıncı aşağıdaki formülle tayin edilen iki değerin en büyüğünden az olmamal ıdır. Pdeney = 1,25 PS
f deney f
(9.3.2-2)
veya Pdeney = 1,43 PS
(9.3.2-3) 15
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Burada; f : Tasar ım sıcaklığındaki anma tasar ım gerilmesi, N/mm2, f deney : Deney sıcaklığındaki anma tasar ım gerilmesi, N/mm2, PS : Boru Spul’unun tasar ım basıncı, bar; Pdeney : Deney basıncı, bar. Bütün durumlarda borular ın her bileşeni için deney bas ıncı, EN 13480-3’de verilenden daha büyük bir tasar ım gerilmesine neden olmayacak şekilde sınırlandır ılmalıdır (deney basıncını azaltarak).
Not 1 - Hidrostatik basınç deneyinin bir tasar ım tekrar ını gerektirdiği veya deney sırasında somunlar ın aşır ı yüke maruz kaldığı durumlarda bu şarttan vazgeçilebilir. Borular ın sürünme aral ığında çalıştır ıldığı durumlarda daha başka hususlar göz önüne al ınmalıdır. Uygulanan deney bas ıncı söz konusu noktadaki kullanım ve deneydeki herhangi bir statik yük miktar ını kapsamal ıdır.
Not 2 - Bununla beraber, kullan ım ve/veya deney sırasında boru içindekiler nedeniyle oluşan statik basınç cidardaki gerilmeyi %5’ten fazla artırmıyor ise dikkate alınmasına gerek yoktur. Her boru spulu için deney bas ıncı, EN 13480-3’de verilenden daha büyük bir tasar ım gerilmesine neden olmayacak şekilde (deney basıncını azaltarak). Daha fazla detay için EN 13480-3’e bakınız. Boru sisteminin temininden sorumlu olmayanlar taraf ından sağlanan yapılar ın hidrostatik deneyin oluşturduğu yükleri taşıyabileceği garanti edilmelidir. Hidrostatik deney öncesi, geçici desteklerin dayan ımı doğrulanmal ıdır. Boru sistemindeki hava ceplerinden kaç ınmalıdır. Deneye tabi boru kesitlerinde hava ceplerini önlemek için tedbirler alınmalıdır. Genel bir kural olarak hidrostatik deney su ile yap ılmal ıdır. Su kalitesi korozyonu ve kal ıcı safsızlıklar ı önleyecek şekilde olmalıdır.
Not 3 - Bir çok durumda hidrostatik deney normal besleme suyu ile yap ılabilir. Ostenitik paslanmaz çelik sistemlerinin hidrostatik deneyleri için suyun halojen derişimi kontrol edilmeli ve 50 x 10-6 ‘lik bir hacim fraksiyonunu aşmamal ıdır. Basınçlı akışkan, gevrek kır ılma (EN 13480-2:2002’ye bak ınız).
riskini
önleyecek
kadar
yüksek
s ıcaklığa
sahip
olmalıdır
Suyun dışında bir basınçlı akışkan kullanılırsa, akışkanla ilgili ilave tehlikelerin tan ımlanmas ına dikkat edilmelidir. Aşağıdaki şartlar ın tümü yerine getirilmelidir: Basınç ortamı, − Zehirli olmamal ı; − 60°C veya daha yukar ıdaki bir alevlenme noktas ına sahip olmal ı (kapalı kupa deneyi) ve o alevlenme noktas ının 25°C içinde kullanılmamal ıdır, − Atmosferik kaynama sıcaklığının en az 10°C altında ve katılaşma noktasının en az 5 °C üstünde bir sıcaklığa sahip olmalıdır.
Not 4 - İçme suyu besleme borular ının basınç deneyinde içme suyu kullan ılmalıdır. Kalın borulara, metal s ıcaklığı yaklaşık olarak bas ınç ortamının sıcaklığına eşit olana kadar bas ınç verilmemelidir. Malzemenin veya bileşenin dayanıklılığı deney sıcaklığına veya basınç artış hızına bir sınırlama getiriyor ise buna dikkat edilmeli ve deney veri belgesine kaydedilmelidir.
16
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
9.3.2.2.2
Deneye tabi tutulan borular ın basıncı, belirtilen deney bas ıncının yaklaşık olarak %50’sine arttır ılmalıdır. Daha sonra, istenilen bas ınca ulaşana kadar belirtilen deney bas ıncının yaklaşık %10’u kadar bölümler halinde artt ır ılmalıdır. Boru sistemi deney basıncında en az 30 dakika süreyle tutulmal ıdır. Sonra, basınç tasar ım basıncına düşürülmeli ve bütün bileşenler ve kaynaklı ek yerleri gözle muayeneye tabi tutulmalıdır. Bu muayene sırasında borularda genel bir plastik akma görülmemelidir.
9.3.2.2.3 Hidrostatik deney sırasında boru sisteminin d ış yüzeyi sızıntılar ın tespit edilebileceği bir durumda tutulmalıdır. Sızıntı veya gözle görülebilir plastik deformasyon görülmediği takdirde hidrostatik deneyin olumlu sonuç verdiği kabul edilmelidir. Hidrostatik deney detaylar ı belgelenmelidir.
9.3.2.2.4
Boşaltmadan önce bas ınç kesilmelidir. İnce et kalınlığı olan borular ın boşaltılması sırasında vakum şartlar ı oluştuğunda çökmeyi önlemek amac ıyla havalandırma yapılmalıdır.
9.3.3 Pnömatik basınç deneyi Pnömatik deneylere, sadece bir hidrostatik bas ınç deneyinin boru sistemine zarar verdiği veya aşağıdaki gibi pratik olmadığı haller için müsaade edilmelidir, bir başka deyişle: Küçük miktarlardaki sıvının bile tolere edilmediği işlemlerde kullanılan borular için; − Borular ın imalatçısı taraf ından teklif edilen emniyet tedbirlerinin uygunluğu hakkında tasar ım aşamas ında konsültasyonu müteakip. −
Madde 9.3.1’deki özellikler yerine getirilmelidir. Sıkıştır ılabilen bir ortam kullanarak yap ılan basınç deneylerindeki tehlike dolay ısıyla aşağıdaki faktörlere önem verilmelidir: a) Boru sisteminin yeri ve diğer binalara, tesislere, yollara ve halka açık alanlara ve deneye tabi tutulan boru sisteminin yakınındaki bütün diğer ekipman ve yap ılara göreceli olarak konumu; b) Deney sırasında en yüksek pratik emniyet Standardlar ını sağlamak ve sadece deneyde yer alan personelin deney alan ında bulunmas ını temin etmek üzere, deney özel bir odada yap ılmadığı takdirde deney alanını yakınındaki bölge kapat ılıp mühürlenir ve tehlikeli ve yasak bölgeyi gösterecek şekilde ikaz işaretleri kullanılır. c) Uzunlamasına dikişler için gerektiği gibi %100 hacimsel muayeneye tabi tutulmam ış kaynaklar ın iç yüzeylerinden MT veya PT ile NDT. İç yüzeylere ulaşılamıyorsa basınç muayenesinden önce UT yapılmal ıdır. Muayene miktar ı, söz konusu borular ın alın kaynaklar ı dahil bütün çevresel kaynaklar ın %10’u olmalıdır.
Not - Akustik emisyon kullanılabilir. d) Boru sistemindeki malzemelerin hızlı kır ılmaya direnci ve gevrek kır ılmayı önlemesinin mutlak gereği. e) Metal sıcaklığı, boru sistemleri için EN 13480-2:2002, Ek B’de gereken gevrek k ır ılma sıcaklığının en az 25°C üzerinde olmalıdır. Deneye tabi tutulan boru sistemindeki bas ınç düşürüldüğünde sıcaklık düşer. Böylece borular ın imalatçısı taraf ından sağlanan ekipmanlar, boru sistemine giren gaz s ıcaklığı belirtilen en düşük sıcaklığı aşacak şekilde olmalıdır. f) Deney sırasında sağlanan uzaktan izleme imkan ı. Deney basıncı Madde 9.3.2.2’ye uygun olmal ıdır. Basınç, gereken deney bas ıncının %50’sine kademeli olarak yükseltilmelidir. Daha sonra bas ınç gerekli deney bas ıncının yaklaşık%10’u kadar miktarlarda kademeli olarak yükseltilerek istenen bas ınca ulaşılır ve 10 dakika içinde muayene bas ıncına (Pi) düşürülür, Pi = Ps
f a f t
ve borular ın muayenesi s ırasında sabit tutulur. 17
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
9.3.4 Diğer deneyler Kaynaklar ın hidrostatik veya pnömatik bas ınçla yapılan deneylerinin zararlı veya pratik olmadığı durumlarda taraflar arasında yapılan anlaşmayla uygun bir tahribats ız muayene (%100 RT veya UT ve %100 PT veya MT) yapılmalıdır. Cam astarlar gibi özel malzemeler için borularda hesaplanan gerilmeler çelik yap ının tasar ım şartı için anma gerilmesinin %70’inden az oldu ğunda bu husus deney bas ıncı ve tahribatsız muayene miktar ı belirtilirken dikkate alınmalıdır. Deneylerin sonucu aynı emniyet seviyesinde olmal ıdır. Tasar ım çevriminde erken bir aşamada son muayeneye önem verilmelidir, böylece bile şenin uygun bir muayeneye tabi tutulduğunu garanti etmek için düzenlemeler yap ılabilir.
9.3.5 Deneme deneyinin belgelenmesi Deneme deneyinin önemli verileri bir deney belgesinde teyit edilmelidir. Deneme deneyi su kullanarak yapılmıyorsa kullanılan deney ortamı kaydedilmelidir.
9.4 Emniyet sistemlerinin muayenesi Emniyet sistemlerinin muayenesi Ek A’da verilmiştir.
9.5 Dokümantasyon 9.5.1 Nihai dokümantasyon paketi Nihai dokümantasyon paketi, tasar ım ve imalat dokümantasyon paketi ile işletme talimatlar ını ihtiva etmelidir. Nihai dokümantasyon paketinin muhtevas ı Çizelge 9.5-1’de belirtildiği gibi olmalıdır.
Not - Nihai dokümantasyon No 14, 15, 16 d ışında orijinal dokümanlar ın kopyalar ını ihtiva edebilir. Çizelge 9.5-1 - Nihai dokümantasyon No 1
Dokümanlar
7 8
Borulama ve instrumentasyon diyagramı (P&I diyagramı) Tasar ım ve işletme şartlar ının özeti Boyutlu olarak borular ın ve desteklerin yerleştirme resimleri (izometrik resimleri, asbuilt resimleri, görünüşleri, yerleştirme planlar ını kapsar). Boyutlar, standardlar, malzemeler ile boru bileşenlerinin parça listesi Ana malzemeler ve kaynak sarf malzemeleri için malzeme belgeleri Vanalar, emniyet ekipmanlar ı gibi çeşitli bileşenler için belgelendirme Kaynak dokümanlar ı NDT dokümanlar ı
9 10 11
Isıl işlem dokümanlar ı Basınç deneyi veya eşdeğer deney dokümanlar ı İşaretleme bilgileri
2 3 4 5 6
12 13 14 15 16 a
18
Tasar ım uygunluk beyan ı Boru imalat/montaj uygunluk beyan ı Basınç deneyi belgesi Uygunluk beyan ı İşletme talimatlar ı İmalatç ının karar ına bağlı.
Madde
0,5 bar altındaki boru
Boru sınıf ı III
II
II
0
x
x
x
xa
xa
x
x
x
xa
xa
6.2 6.3.1
x
x
x
xa
xa
6.2
x
x
xa
xa
-
7.2.2
x
x
xa
EN 13480-2’ye bakınız
-
6.3.1
x
x
xa
xa
xa
6.2.3 6.2.2 8.8 6.2.2 6.2.2 EN 13480-4: 2002, 11.2 6.5 10 9.3.4 10 9.5.3
x
x
xa
xa
-
x
x
x
-
-
x x
x x
x x
xa
-
x
x
x
x
xa
x x x x x
x x x x x
x x x x x
x
x
6.2
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
9.5.2 Tasar ım ve imalat dokümantasyon paketi İmalatçı, borular ın tasar ım ve imalatı ile ilgili olarak bu standard ın özelliklerine ve kabul edilen tasar ıma göre değerlendirilebilecek bir tasar ım ve imalat dokümantasyon paketi haz ırlamalıdır.
9.5.3 İşletme talimatlar ı İmalatçı kullanıcı için işletmeye alma, işletme ve teklif edilen bak ım ve boru sisteminin kullanıcı için servis içi muayenesini kapsayan işletme talimatlar ını hazırlamalıdır. İşletme talimatlar ı tasar ım verileri ve teslim edilen borular ın ana boyutlar ı ile işaretleme bilgilerini kapsamal ıdır. Uygun olduğunda, bu talimatlar ayn ı zamanda, işletme talimatlar ının tam olarak anlaşılması için gerekli dokümanlar ı, teknik resimleri ve diyagramlar ı da ihtiva etmelidir.
9.5.4 Müşteri için dokümantasyon Nihai dokümantasyon paketinin bir kopyas ı kontratın tamamlanmas ından sonra müşteriye teslim edilmelidir. İlgili taraflar arasındaki anlaşmaya uygun olarak tasar ım ve imalat dokümantasyon paketi tam olarak veya kısmi olarak teslim edilebilir.
10 Beyan / belgelendirme Boru tasar ımı, imalat, montaj ve bas ınç deneyinin EN 13480 ile uygunluğu ayr ı ayr ı beyan edilmeli ve /veya belgelenmelidir. Nihai değerlendirme, dokümantasyon ve gerekli belgelemenin tatminkar şekilde tamamlanmas ı üzerine imalatçı bu standarda uygunluk beyan ı hazırlamalıdır (CEN/TR 13480-7’ye bakınız).
Not - AB uygunluk beyanı ile ilgili özellikler CEN/TR 13480-7’de verilmiştir.
19
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Ek A (Bilgi için) Emniyet sistemlerinin muayenesi Bu ekte endüstriyel borular ın işletmeye alınmasından önce ve kullan ım sırasında emniyet sistemlerinin muayenesi için tavsiyeler yer almaktadır. Emniyet vanalar ı (doğrudan yüklenmiş, kılavuzla çalışan veya her ikiside birlikte) ve bir CSPRS’nin ana vanası aşağıdakiler için incelenmelidir: − − − −
Bütün hareketli parçalar ın serbest hareketi; Ayarlanan basınç; Dış ve iç sızdırmazlık; İmalatç ının teknik dokümantasyonunda belirtilen diğer bütün parametreler.
Bu muayene doğrudan yüklenmiş emniyet vanalar ının boşatılmasından tekrarlanmal ıdır. Patlama diski ihtiva eden emniyet cihazlar ı için bu disklerin değiştirme süresi belirlenmelidir. Bu maksatla, işletme ve önceden tahmin edilen diğer şartlar sırasında sıcaklık ve basınç çevrimleri değerlendirilmelidir. Belirli bir kullanımdan sonra, değiştirme sürecini ayarlamak üzere (gerektiğinde) patlama diski yeniden incelenip muayene edilmelidir. Diğer bütün emniyet sistemleri ve fonksiyonlar ı belirtilen özelliklerin bozulmad ığını garanti etmek için düzenli şekilde muayeneden geçirilmelidir. Prosedürler ve sonuçlarla ilgili kayıt tutulmalıdır.
20
ICS 23.040.01
TÜRK STANDARDI
TS EN 13480-5/Nisan 2004
Ek ZA (Bilgi için) Bu standardın önemli emniyet özelliklerini veya AB Direktiflerinin diğer hükümlerini belirten maddeleri Bu standard Avrupa Komisyonu ve Avrupa Serbest Ticaret Birliği taraf ından CEN’e verilen talimatla hazırlanmış olup, metalik endüstriyel borular ın genel özelliklerine göre Bas ınçlı Ekipmanlar Direktifi 97/23/EC’nin önemli emniyet özelliklerini destekler.
Uyar ı - Bu standardın kapsamına giren mamullere, başka özellikler ve başka AB Direktifleri uygulanabilir. Bu standardın Çizelge ZA.1’de verilen aşağıdaki maddeleri Bas ınçlı Ekipmanlar Direktifi 97/23/EC’nin önemli emniyet özelliklerini destekleyebilir.
Çizelge ZA.1 - Endüstriyel metalik borular ın malzemelerine göre bu standard (TS EN 13480-2) ve Bas ınçlı Ekipmanlar Direktifi 97/23/EC arasındaki kar şılaştırma EN 13480-5 uyum sağlayan maddeler 5.1 - 5.3 6 7 8.1 8.4 8.2 ve 8.4 9.2 9.3 9.5.3 ve Çizelge 9.5-1 9.5.1 ve 9.5.2
Muhteva Muayene ve deney şartlar ı İmalat metotlar ı Kalıcı birleştirme Parçalar ın hazırlanması Tahribatsız muayene personeli Tahribatsız muayene Son muayene Deneme deneyi İşletme talimatı Dokümantasyon
Basınçlı Ekipmanlar Direktifi 97/23/EC, Ek 1 1.1 3.1 3.1.2 3.1.1 3.1.3 7.2 3.2.1 3.2.2 3.4 3.1.1
Bu standardın bu maddeleriyle olan uygunluk, bir şekilde söz konusu Direktifin belirli önem arzeden önemli emniyet özellikleri ve birleşik EFTA talimatlar ı ile uygunluğu sağlar.
21