IS skole

Panevropski univerzitet APEIRON Banjaluka

Specijalistički studij

Miloš Nenad, profesor

OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog sistema škole

»

«

Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramovi ć, dipl. inž. elek.

Banja Luka, novembar 2008.

SPECIJALISTIČKI RAD

„OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog sistema škole“

SADRŽAJ Apstrakt Pojmovnik 1. UVOD 2. INFORMACIONI SISTEM ŠKOLE 2.1. Elementi informacionog informacionog sistema škole 2.1.1. Hardverski elementi IS-a 2.1.2. Softverski elementi IS-a 3. PLAN MJERA ZAŠTITE INFORMACIONOG SISTEMA ŠKOLE 3.1. Struktura Struktura informacionog sistema škole 3.2. Mjere zaštite IS-a škole 3.3. Verifikacija bezbjednosnog bezbjednosnog informacionog sistema škole 4. SISTEM ELEKTRONSKOG UČENJA ŠKOLE – E-Learning E-Learni ng 4.1. Moodle i glavne karakteristike 4.1.1. Karakteristike Moodle projekta 4.1.2. Upravljanje web-sajtom 4.1.3. Upravljanje korisnicima 4.1.4. Upravljanje zadacima 4.1.5. Dodatne mogu ćnosti 4.2. Instalacija i administracija sistema 4.2.1. Softverski uslovi instalacije 4.2.2. Preuzimanje i raspakivanje verzije Moodle 1.9.2.+ 4.2.3. Pokretanje paketa 4.2.4. Pokretanje webserver-a 4.2.5. Pokretanje Moodle instalacije 5. ADMINISTRACIJA „E-LEARNING“ SISTEMA 5.1. Pravljenje sopstvene teme mijenjanjem teme „ FORMAL WHITE“ 5.2. Prijavljivanje na E-learning sistem 5.2.1. Podešavanje reCAPTCHA 5.2.1.1. Prijavljivanje na sistem kao novi korisnik putem e-pošte 5.3. Nalozi i ovlašćenja 5.3.1. Dodavanje novog korisnika 5.3.2. Ovlašćenja 5.4. Kursevi 5.4.1. Modul „Opšti“ 5.4.2. Modul „Upisi“ Specijalizant: Miloš Nenad, prof.

4 5 8 9 10 10 11 12 12 13 17 26 26 26 27 27 28 29 30 31 31 32 33 34 43 43 46 49 50 51 51 52 54 56 57

Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramovi ć

2



SADRŽAJ Apstrakt Pojmovnik 1. UVOD 2. INFORMACIONI SISTEM ŠKOLE 2.1. Elementi informacionog informacionog sistema škole 2.1.1. Hardverski elementi IS-a 2.1.2. Softverski elementi IS-a 3. PLAN MJERA ZAŠTITE INFORMACIONOG SISTEMA ŠKOLE 3.1. Struktura Struktura informacionog sistema škole 3.2. Mjere zaštite IS-a škole 3.3. Verifikacija bezbjednosnog bezbjednosnog informacionog sistema škole 4. SISTEM ELEKTRONSKOG UČENJA ŠKOLE – E-Learning E-Learni ng 4.1. Moodle i glavne karakteristike 4.1.1. Karakteristike Moodle projekta 4.1.2. Upravljanje web-sajtom 4.1.3. Upravljanje korisnicima 4.1.4. Upravljanje zadacima 4.1.5. Dodatne mogu ćnosti 4.2. Instalacija i administracija sistema 4.2.1. Softverski uslovi instalacije 4.2.2. Preuzimanje i raspakivanje verzije Moodle 1.9.2.+ 4.2.3. Pokretanje paketa 4.2.4. Pokretanje webserver-a 4.2.5. Pokretanje Moodle instalacije 5. ADMINISTRACIJA „E-LEARNING“ SISTEMA 5.1. Pravljenje sopstvene teme mijenjanjem teme „ FORMAL WHITE“ 5.2. Prijavljivanje na E-learning sistem 5.2.1. Podešavanje reCAPTCHA 5.2.1.1. Prijavljivanje na sistem kao novi korisnik putem e-pošte 5.3. Nalozi i ovlašćenja 5.3.1. Dodavanje novog korisnika 5.3.2. Ovlašćenja 5.4. Kursevi 5.4.1. Modul „Opšti“ 5.4.2. Modul „Upisi“ Specijalizant: Miloš Nenad, prof.

4 5 8 9 10 10 11 12 12 13 17 26 26 26 27 27 28 29 30 31 31 32 33 34 43 43 46 49 50 51 51 52 54 56 57


2



58 58 58 59 59

5.4.3. Modul „Obavještenje o isteku upisa na kurs“ 5.4.4. 5.4.5. 5.4.6. 5.4.7.

Modul „Grupe“ Modul „Dostupnost“ Modul „Jezik“ Modul „Preimenovanje uloge“

5.5. Prijavljivanje korisnika Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“ u E-learning sistem 5.5.1. Izbor željenog kursa iz spiska kurseva kurseva 5.6. Predavač (Teacher) - Dodjela uloga i lozinki korisnicima kurseva 5.7. Prijavljivanje u ulozi „Teacher“ (Aleksandar Nenad) u sistem 5.8. Rezervne kopije (Backup) 5.8.1. Pravljenje rezervnih kopija (Backup) 5.8.2. Vraćanje rezervne kopije (Restore) 5.9. Administracija aktivnosti (resursa) u kategorijama kategorijama kurseva PRILOG - Primjeri E-Learning sistema ZAKLJUČAK LITERATURA

Specijalizant: Miloš Nenad, prof.

62 63 64 65 67 67 71 74 77 80 81


3



OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog i nformacionog sistema škole Apstrakt: U ovom radu prikazao sam organizaciju informacionog sistema škole i mogu ćnosti korišćenja njegovih resursa od strane korisnika kao što su: uprava, administrator, nastavnici, učenici i roditelji. Da bi se postigla potrebna bezbjednost IS škole izradio sam detaljan plan mjera zaštite IS-a. Verifikacijom bezbjednosnog IS škole izvršio sam testiranje našeg bezbjednosnog IS-a i ustanovio da ona još nije zadovoljavaju ća. Pored toga namjera mi je bila da prikažem i koriš ćenje elektronskog obrazovanja u IS škole i njegov zna čaj i doprinos poboljšanju obrazovno-vaspitnog procesa u našem školstvu. Ovaj sistem obrazovanja na daljinu, kao dodatni vid obrazovanja u školi, zna čajno će unaprijediti prvenstveno naše sposobnosti koriš ćenja novih na čina komunikacije. Proširi ćemo naša znanja kao i na čine sticanja znanja izvan školskih u čionica. U radu je koriš čen sistem elektronskog obrazovanja na daljinu otvorenog koda zasnovan na objektno orijentisanom programiranju podržanog SQL-om. Izabran je jer je besplatan, omogu ćuje kreiranje kurseva i web sajtova na mreži koji će se koristiti za potrebe IS škole. Predstavljene su njegove glavne karakteristike, administracija i upravljanje web sajtom, softverski uslovi instalacije, postupak instalacije u sistem, na čin upravljanja korisnicima sistema. Opisane su i mogu ćnosti koriš ćenja sistema od strane kategorija korisnika sistema kao što su: administrator, predava č sa uređivačkim pravima, predavač bez ure đivačkih prava, kreator kursa i student. Prikazane su i dodatne mogu ćnosti sistema.

Ključne riječi: Informacioni sistem, Mjere zaštite, Verifikacija, E-Learning, OO/SQL, Baza podataka, Internet , Korisnički nalozi, Uloge, Administrator, Predava č, Student, Moodle, Administracija, Backup, Restore, Kursevi, Resursi, Aktivnosti.



4



POJMOVNIK CSS

Cascading Style Sheets

Jezik formatiranja pomo ću kojeg se definiše izgled elemenata veb stranice.

DAT

Disaster Assesiment Team

Tim za procjenu katastrofe.

DDT

Disaster Development Team

Grupa ljudi koji će realizovati plan obnove.

Dynamic Host Configuration Protocol

Protokol za dinami čko konfigurisanje ra čunara. Predstavlja skup pravila koji omogu ćuju uređajima na rač. mreži dodjele IP adresa, to jest automatski dijeljenu adresu, adresu rutera za prvi skok i adresu njegovog DNS servera. Nazvan je „plug and play“ protokolom jer automatizuje mrežne aspekte.

Distance Learning

Učenje koje podrazumijeva da su predava č i student na udaljenim lokacijama. Može da uklju čuje poštu, tv programe, video materijale ili e-learning.

DNS

Domain Name Service

Usluga kao pomo ć na mreži jednog ili više ra čunara u pronalaženju putanje do željenog čvora. Na osnovu toga svaki sistem na mreži ne mora čuvati spisak svih sistema sa kojima želi komunicirati.

DRP

Disaster Recovery Plan

Plan za ponovno uspostavljanje punog pogona nakon (katastrofalnog) pada sistema.

DSP

Discretionary security property

Diskreciono svojstvo sigurnosti koristi matricu pristupa da specificira diskreciona prava.

E-Learning

Electronical Learning

Kompjuterski pristup materijalima i obrazovnim resursima za učenje preko interaktivnog okruženja (Interneta) uz povremene provjere znanja testiranjem. Omogućava elektronsku komunikaciju sa predava čima i ostalim korisnicima kurseva.

EMIS

Education Management Information System

Informacioni sistem upravljanja u obrazovanju.

ETHERNET

Ethernet

Arhitektura mreže sa zajedni čkim medijumom. Najviše korišćena arhitektura za lokalne mreže (LAN). Standardizovana je kao IEEE 802.3.

FTAM

File Transfer, Access and Management

Protokol za prenos i upravljanje datotekama kako je definisano u OSI.

FTP

File Transfer Protocol

Protokol za prenos datoteka koji koristi TCP/IP za mrežnu komunikaciju.

GNU Public Licence

GNU-ova Opšta javna licenca koju koristi najve ći dio GNU programa, kao i neki programi slobodnog softvera koji nisu dio projekta GNU. Naj češće je koriš ćena licenca slobodnog softvera na svijetu i daje pravo svima

DHCP

DL

GNU GPL



5



da pokreću, mijenjaju, kopiraju i distribuiraju softver, ali pod uslovom da ne name ću nikakva ograni čenja na svoje distribuirane kopije. HTML

HyperText Markup Language

Programski jezik koji se koristi za kreiranje hipertekstualnih dokumenata na Webu.

HTTP

HyperText Transfer Protocol

Protokol koji se koristi za prenošenje hipertekstualnih dokumenata.

INTERNET Internet

Svjetska mreža me đusobno povezanih ra čunara.

IS

Information system

Definicija Internacionalne federacije za obradu podataka (International Federation for Information Processing IFIP): "Informacioni sistem je sistem koji prikuplja, pohranjuje, čuva, obra đuje i isporu čuje informacije važne za organizaciju i društvo, tako da budu dostupne i upotrebljive za svakog ko se želi njima koristiti, uključujući rukovodstvo, klijente, zaposlene i ostale. Informacioni sistem aktivni je društveni sistem koji se može, ali i ne mora, koristiti informacionom tehnologijom."

KPL

Key Personnel List

Spisak lica koja se moraju obavijestiti u slu čaju katastrofe.

LAN

Skup od dva ili više ra čunara me đusobno povezanih u Local Area Network jednu računarsku mrežu na relativno malom prostoru koji pokriva u čionicu, više u čionica ili zgrada.

Moodle

Modular ObjectOriented Dynamic Learning Environment

Modularno objektno orijentisani sistem elektronskog obrazovanja.

MySQL

MySQL

MySQL je višenitni, višekorisni čki SQL sistem koji upravlja relacionim bazama podataka. Predstavlja server baza podataka (database server) i obezbje đuje višekorisnički interfejs za pristup bazi podataka preko mreže pomoću korisni čkog imena i lozinke (password).

NAT

Network Address Translation

Predstavlja postupak preslikavanja mrežne adrese kojim ruter zamjenjuje stvarnu adresu klijenta (ra čunara) u paketu mrežnog saobra ćaja svojom adresom.

OL

OnLine Learning

Učenje koje podrazumijeva Internet i Web servis za predstavljanje sadržaja u čenja.

OOP

Object oriented programming

Objektno orijentisano programiranje koristi objekte i njihove interakcije kao osnovu za projektovanje računarskih programa i razli čitih aplikacija softvera.

OSI

Open System Interconnection

Model ISO standarda za definisanje razmjene podataka.

PEM

Privacy Enhanced Mail

Zaštićena e-mail komunikacija.



6



PHP: Hypertext Preprocessor

Specijalizovani skriptni jezik prvenstveno namijenjen za izradu dinamičnog veb sadržaja.

PGP

Pretty Good Privacy

Program za enkripciju e-mail poruka. Korisnici PGP-a imaju dva ključa, javni i tajni. Pomo ću javnog klju ča koji je dostupan svima vrši se šifrovanje poruke koja se šalje. Pomo ću tajnog ključa koji je dostupan samo vlasniku omogu ćuje se dešifrovanje i čitanje poruke koja mu je poslana (kodirana javnim klju čem). PGP može da se koristi i za digitalni potpis.

POP3

Post Office Protocol 3

Protokol kojeg e-mail klijenti (programi) koriste za primanje poruka elektronske pošte sa e-mail servera.

PSP

Property – star property

Subjekat odre đenog nivoa povjerljivosti ne može pisati ni u jedan objekat na nižem nivou povjerljivosti. Nema pisanja prema dole (engl. no write-down).

RIP

Routing Information Protocol

PHP

RMON Remote monitor RPC

Remote Procedure Call

Protokol koji se koristi za razmjenu informacija izme đu rutera.

Udaljeni mrežni monitor koji omogu ćuje skup informacija o mrežnom saobra ćaju. Omogućavanje izvršavanja procedura na serveru.

Ruter

Router

Računarski ure đaj koji povezuje ra čunarske mreže. Svakom paketu podataka odre đuje putanju – rutu kojom treba da taj paket ide i da se proslijedi slede ćem ure đaju u nizu. U LAN mrežama obično su veza izme đu te mreže i Interneta.

SMTP

Simple Mail Transfer Protocol

Protokol aplikacijskog sloja za elektronsku poštu koji koristi uslugu pouzdanog transfera prenosa podataka protokola TCP. Kada server šalje poruku drugim serverima ima ulogu SMTP klijenta, a kad ih prima ponaša se kao SMTP server.

SNMP

Simple Network Management Protocol

SNMP protokol je standard za upravljanje i nadzor mreže koji definiše strategiju upravljanja TCP/IP mreža.

SQL

Structured Query Language

Strukturni jezik za upite. Najviše se koristi za rad sa relacionim bazama podataka.

SSP

Simple Security Property

Jednostavno svojstvo sigurnosti. Subjekat odre đenog nivoa ne može čitati objekat na višem nivou povjerljivosti. U ovom slu čaju nema čitanja prema gore (engl. no read-up).

TCP/IP

Transmission Control Protocol

Najviše korišćeni protokol koji koriste ra čunarske mreže na Internetu. U upotrebi je i za prenos podataka u lokalnim mrežama. Na njemu se bazira Internet.



7



1. UVOD Promjene u okruženju obrazovno-vaspitnog procesa u velikoj mjeri uti ču na sistem obrazovanja i vaspitanja u čenika. Svjedoci smo vremena u kojem tržište stvara potrebe za novim znanjima i kadrovima. Da bismo se uspješno snašli u tako dinami čnom okruženju, a znamo da se cjelokupno znanje čovječanstva skoro svakih pet godina udvostru čuje, potrebno je da imamo efikasan pristup informacijama koriš ćenjem ne samo jednog ve ć više izvora informacija. Tradicionalni na čin obrazovanja gdje je predava č aktivan, a u čenik pasivni posmatra č dešavanja u učionici potrebno je kombinovati sa savremenim obrazovanjem koje u prvi plan postavlja učenika i posebno isti če izgrađivanje ličnosti učenika i sticanje znanja kroz njegovu aktivnost u timskom radu ili individualno. Važno je napomenuti i zna čaj korišćenja informacionih tehnologija kao mo ćnih „alata“ u procesu sticanja znanja. Prednosti su ogromne jer se npr. korišćenjem elektronskih izvora informacija i npr. Interneta mogu koristiti mnogi resursi koji nude informacije prikazane na razli čite načine i u razli čitim vidovima, kao što su: tekst, slike, zvuk, animacije, video, film,... U poslednjih šesnaest godina sve više se koriste ra čunari i novi sistemi u čenja i pri tom je prisutna vremenska i prostorna udaljenost predava ča i slušaoca. Novi sistemi u čenja su elearning (electronical learning) i d-learning (distance learning) . Prije oko šest godina pojavila se i telefonska aplikacija m-learning (mobile learning). Sve većim razvojem Internet tehnologija i globalne ra čunarske mreže i priklju čivanjem sve više korisnika na Internet stvoreni su preduslovi za razvijanje novih sistema u čenja i omogućeno je da je mogu će pohađati nastavu preko Interneta sa bilo koje lokacije bez obzira gdje se predava č nalazi. Na našim prostorima ve ć se čine prvi koraci i osnivaju fakulteti koji omogućavaju ovakav vid obrazovanja. E-learning predstavlja instrukcioni sadržaj ili na čin učenja koriš ćenjem elektronske tehnologije. Uglavnom se koriste obrazovni materijali na CD ROM -u, DVD ROM -u, WBT (WEB Based Training – Nastava putem Interneta), CBT (Computer Based Training – Kompjuterski bazirana nastava), AoD (Audio on demand – Audio zapis po zahtjevu), VoD (Video on demand – Video zapis po zahtjevu), kvizovi, sinhronizovani i nesinhronizovani konferencing. Izme đu korisnika ovakvog na čina učenja komunikacija je elektronska, a može da bude i u realnom vremenu – direktna. Ra čunar ima ulogu posrednika u komunikaciji izme đu elektronskog profesora – aplikacije instalirane na nekom serveru i korisnika koji traži odgovor. Kada su student i profesor fizi čki udaljeni tada se e-learning koristi i kao d-learning, a komunikacija može biti trenutna i odgo đena. U ovom radu namjera mi je bila da prikažem koriš ćenje elektronskog obrazovanja i njegov zna čaj i doprinos poboljšanju obrazovno-vaspitnog procesa u našem školstvu. Prikazao sam organizaciju informacionog sistema škole i mogu ćnosti korišćenja njegovih resursa od strane korisnika kao što su: uprava, administrator, nastavnici, u čenici i roditelji. Da bi bezbjednost informacionog sistema škole bila na odgovaraju ćem nivou izradio sam detaljan plan mjera zaštite IS-a. Verifikacijom bezbjednosnog informacionog sistema škole testirao sam kolika je bezbjednost našeg IS i ustanovio da ona još nije zadovoljavaju ća. Korišćenje samo „papirnate“ literature, koja često nudi „stati čne i zastarjele“ informacije, u svakom slu čaju ne omogu ćava brži razvoj i uskla đivanje sa potrebama tržišta. Znamo da je u vremenu u kojem živimo formula za uspješan posao: „Prava informacija u pravo vrijeme i na pravom mjestu.“ Može se pretpostaviti da elektronsko obrazovanje kao dopuna tradicionalnom obrazovanju vodi do sveobuhvatnijeg pristupa informacijama i znanju omogu ćujući željeni Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


8



prostor i često zapostavljenim darovitim u čenicima jer je tradicionalna nastava bila orijentisana prema prosje čnom učeniku. Upoznavajući i koristeći ovaj sistem obrazovanja na daljinu zna čajno ćemo unaprijediti naše sposobnosti koriš ćenja novih na čina komunikacije. Proširi ćemo i načine sticanja znanja izvan školskih u čionica.

2. INFORMACIONI SISTEM ŠKOLE Organizacija informacionog sistema škole omogu ćuje korišćenja sljedećih resursa: •

•

Korišćenje resursa lokalne mreže ( LAN ) – nastavni materijali, testiranja, zajedni čki rad u timu, zajednički rad u mrežnim programima,... Korišćenje resursa Interneta primjerenih školskim potrebama – nastavni materijali, komunikacijski programi, ...

•

Korišćenje EMIS programa za vo đenje škole

•

Korišćenje elektronskog dnevnika škole

•

Korišćenje sistema obrazovanja na daljinu - Moodle

•

Uvid u realizaciju nastavnog procesa i obavještavanje nastavnog i drugog osoblja o odlukama

•

Pristup arhivi nastavnih planova i programa i priprema za čas

•

Komunikacija sa roditeljima i podaci o uspjehu

U informacionom sistemu škole bi će lični računari me đusobno povezani u školsku računarsku mrežu ( LAN ). Pomoću Rutera lokalna ra čunarska mreža bi će spojena na Internet korišćenjem kablovskog modema. U IS-u škole server (ra čunar izuzetno jake konfiguracije) sa neprekidnim napajanjem omogu ćavaće korišćenje mrežnih resursa (i softvera i hardvera). Uprava škole imenova će administratora informacionog sistema škole i on će nadgledati funkcionisanje mreže, dodjeljivati prava pristupa odre đenim resursima IS-a, dodjeljivati korisnička imena, lozinke i vršiti potrebne izmjene i popravke. Pristup resursima IS-a bi će mogu ć i sa Interneta, to jest sa lokacija van škole (od ku će, sa posla itd.) ali samo onim resursima koje je odobrio školski administrator mreže. Da bismo efikasno realizovali elektronsko u čenje kao dopunu i proširenje postoje ćeg tradicionalnog „papirnatog“ obrazovanja potrebno je unaprijed pretpostaviti šta nam je sve potrebno za ovakav vid sticanja znanja. Važno je istaknuti da je zamišljeno u ovom projektu da se elektronsko obrazovanje uvodi kao dodatni vid obrazovanja u školi i da se ne će nikom nametati, to jest uvažava se sloboda izbora onih koji ga žele koristiti. Pri osmišljavanju školskog informacionog sistema i njegove infrastrukture imao sam u vidu njegove unaprijed zacrtane potrebe, a one se odnose na: •

serverski računar (sa neprekidnim napajanjem) – za elektronsko obrazovanje i za potrebe web prezentacije škole



9



•

statička Internet adresa

•

bežična veza (WiFi funkcije)

•

mogućnost korišćenja Interneta sa svih školskih ra čunara

•

mogućnost interne razmjene podataka

•

postojanje video nadzora

•

TCP/IP prenos slike i zvuka uživo

•

štampanje

2.1. Elementi informacionog sistema škole 2.1.1. Hardverski elementi IS-a Osnovne elementi informacionog sistema škole činiće: server, ruter, LAN , Internet , kablovi, video nadzor i štampa č.

Server Ulogu servera ima će računar koji ima veoma jaku konfiguraciju i neprekidno napajanje. Ruter Ruter predstavlja centralni dio informacionog sistema i potrebno je da ima firewall i NAT (Network Address Translation) funkcije kao i ugra đeni četvoroportni switch. On sadrži i softver ( firmware) koji ima mogu ćnost precizne kontrole saobra ćaja između LAN mreže i Interneta. Ima i DHCP server za automatsko dodjeljivanje lokalnih IP adresa. Ruteru je dodata bežična tačka pristupa (wireless access point) i omogu ćuje i bežično povezivanje WiFi klijenata.

SLIKA 2.1 Opis rada rutera na prevođenju adresa (Ruter NAT description)

U svakom paketu koji izlazi van mreže ruter mijenja IP adrese računara i upisuje svoju adresu kao adresu pošiljaoca.

LAN U lokalnoj mreži ( LAN ) koristiće se Ethernet switch-evi i ima će ulogu da obezbje đuju Ethernet pristup lokalnoj mreži sa školskih ra čunara. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


10



Internet Potrebnu Internet brzinu mogu će je postići korišćenjem kablovskog modema sa brzinom saobraćaja od maksimalno 1Mb/s. Potreban je paket bez ograni čenja saobraćaja od Internet provajdera. Ova brzina omogu ćuje i prenos audio i video materijala uživo putem Interneta. Da bi server imao mogu ćnost hostovanja u školi potrebno je proširiti paket sa uslugom dodjele statičke javne IP adrese. Kablovi Da bi se omogu ćile velike brzine prenosa podataka (do 1Gb/s) u lokalnoj mreži potrebno je izabrati kablove što ve ćeg kvaliteta. Upravo kablovi kao što su CAT5e Ethernet kablovi to i omogu ćuju. Video nadzor Kamere za video nadzor ima će ulogu nadzora školskog prostora, kao i izvo đenje pojedinih predavanja uživo ( Live). One će biti samostalni mrežni ure đaji sa sopstvenom IP adresom. Imaće ugra đen mikrofon i mogu ćnost snimanja no ću. Objektiv kamere mo ći će se pomjerati u svim pravcima i pokriva će se veliki prostor, a bi će i omogućeno daljinsko upravljanje kamerama. Štampa č Za štampač ćemo izabrati Hewlet Packard multifunkcijski ure đaj (štampač, kopir, skener) koji će biti umrežen u lokalnoj mreži i bi će moguće štampati na njemu sa pojedinih računara.

2.1.2. Softverski elementi IS-a Za potrebe informacionog sistema škole planirano je da se koristi EMIS program, to jest aplikacija za upravljanje školom koja podrazumijeva module kao što su: u čenici, odjeljenja, zaposleni, finasije, sistem. Korišćenjem EMIS programa, koji se ve ć duže vrijeme koristi u Republici Srpskoj, bi će nam dostupni podaci o u čenicima, njihove ocjene i to će nam omogu ćiti bolju organizaciju i rukovo đenje školom, kao i još bolju komunikaciju sa roditeljima. Osim EMIS programa u planu je koriš ćenje i elektronskog dnevnika (e-dnevnik) , tj. aplikacije koju je prihvatilo Ministarstvo prosvjete Republike Srpske, i bi će moguć veoma efikasan uvid u ocjene učenika, kao i mogu ćnost njihovog slanja Internetom na e-mail adrese roditelja, kao i servisom SMS poruka na mobilne telefone. Koristi će se i softver za video nadzor školskog prostora. Planirano je i koriš ćenje web prezentacije škole na Internetu i na njoj postavljeni link za sistem elektronskog u čenja Moodle koji će staviti na raspolaganje mnoge materijale potrebne za nastavni proces i omogu ćiti komunikaciju u čenika, nastavnika i roditelja i unutar i van školskih prostorija. Pri radu sa prethodno pomenutim aplikacijama koristi će se mreža principa rada klijent-server i omogućavaće pristup serveru sa neprekidnim napajanjem. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


11



3. PLAN MJERA ZAŠTITE INFORMACIONOG SISTEMA ŠKOLE Očigledno je da se samo dobrim poznavanjem rizika funkcionisanja IS-a može napraviti dobar plan mjera zaštite. U tabeli 1 prikazan je detaljno razra đen plan mjera zaštite IS-a. U obrazovnom procesu potrebe koriš ćenja informacionog sistema su razli čite. Upravu škole interesuje: uvid u realizaciju nastavnog procesa, obavještavanje nastavnog i drugog osoblja, kao i roditelja o svojim odlukama, EMIS program, elektronski dnevnik (e-dnevnik), korišćenje elektronskog u čenja pomoću sistema Moodle. Nastavnici su zainteresovani za: pristup arhivi nastavnih planova i programa i priprema za čas, treba im efikasan alat za pisanje periodičnih izvještaja, EMIS program, elektronski dnevnik (e-dnevnik), elektronsko u čenje pomoću sistema Moodle. U čenici su zainteresovani za: koriš ćenje sistema elektronskog u čenja Moodle, multimedijalnih sadržaja i razmjenu informacija sa drugim u čenicima i nastavnicima. Roditelji su najviše zainteresovani za realizaciju nastave, zalaganje u čenika, podatke o uspjehu i vladanju itd.

3.1. Struktura informacionog sistema škole Korisnici IS-a

Način korišćenja IS-a 









Uprava škole 













Nastavnici škole












Uvid u realizaciju nastave Vođenje dosijea učenika i nastavnika Finasije i sl… Primjena EMIS programa Primjena elektronskog dnevnika (ednevnik) Primjena elektronskog u čenja pomo ću sistema Moodle Obavještavanje nast. osoblja i roditelja o odlukama Komunikacija sa roditeljima u školi i van prostorija škole elektronskim putem Pristup arhivi nast. programa i planova Izrada priprema za nastavu Ispomoć nastavi Korespondencija sa u čenicima, kolegama i upravom Diskusija sa kolegama (forum) Izrada obrazovnih sadržaja Pisanje izvještaja Primjena EMIS programa Primjena elektronskog dnevnika (ednevnik) Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramovi ć

12


„OO/SQL pristup učenju na daljinu na primjeru informacionog sistema škole“ 









Učenici škole











Roditelji učenika







Primjena elektronskog u čenja pomo ću sistema Moodle Komunikacija sa u čenicima u školi i van prostorija škole elektronskim putem Komunikacija sa roditeljima u čenika u školi i van prostorija škole elektronskim putem Razmjena elektronske pošte Korišćenje sistema elektronskog u čenja Moodle Korišćenje raznih multimedijalnih obrazovnih sadržaja Razmjena informacija sa drugim učenicima i nastavnicima kako u školi tako i van prostorija škole i elektronskim putem Uvid u realizaciju nastave Uvid u zalaganje u čenika i podatke o uspjehu i vladanju itd. Uvid u elektronski dnevnik (e-dnevnik) Uvid u EMIS program (savjet roditelja) Komunikacija sa nastavnicima i upravom kako u školi tako i van prostorija škole i elektronskim putem Javna diskusija ( forum)

Tabela 3.1 Korisnici IS-a

3.2. Mjere zaštite IS-a škole Da bi IS škole efikasno funkcionisao potrebno je projektovati plan mjera zaštite i prijedlog je predstavljen u Tabeli 3.2.

Plan mjera zaštite informacionog sistema škole i t s a o k n a v n i z t k O a

Aktivnost

Nosioci

Sarađuje

Rokovi

1

Opšta (pravna ) akta Izrada i revizija pravilnika uprava kojim su normativno regulisana pitanja bezbjednosti IS

administrator

sept.

2

Izrada i revizija pisanih

administrator

sept.


uprava


13



uputstava za postupke u slu čaju: požara, loma, vandalizma ili sabotaže, kvara na klima uređajima, pada napajanja električnom energijom, pada telekomunikacionih linija, pada hardvera, elementarnih nepogoda 3

Vođenje dnevnika IS

administrator

uprava

dnevno

Kadrovi uprava

administrator

po potrebi

4

Zapošljavanje radnika od povjerenja

5

Edukacija korisnika o mjerama sigurnosti

uprava

administrator

tromj.

6

Sprovođenje kontrola u poznavanju mjera zaštite

uprava

administrator

tromj.

7

Provjera posjedovanja sredstava

uprava

administrator

mjes.

za prvu pomo ć 8

Provjera u poznavanju mjera prve pomo ći

uprava

administrator

polug.

9

Obuka u sprovođenju zaštitnih mjera

uprava

administrator, korisnici

tromj.

10

Organizacione mjere zaštite IS Razdvajanje dužnosti i funkcija uprava administrator korisnika

11

Sprečavanje namjernog uništenja resursa IS od strane nezadovoljnih korisnika

uprava,

administrator, korisnici

12

Autorizacija (i revizija) pristupa pomo ću korisničkog imena i lozinke

administrator

uprava

13

Restrikcija pristupa resursima IS administrator

uprava

14

Šifrovanje (enkripcija) podataka administrator

uprava

15

Praćenje svih aktivnosti korisnika na IS

uprava

16 17

administrator

Fizičke mjere zaštite IS Nabavka hardvera propisanih uprava specifikacija i kvaliteta Izrada jedne ili više kopija podataka koje administrator se čuvaju na raznim medijima


sept.

stalna

dnevno

administrator

po potr.

uprava,

sedm.


14



korisnici 18

Planiranje redudantnih dijelova sistema koji preuzimaju funkciju prestanka rada glavnog sistema

administrator

uprava

okt.

19

Upotreba programa za pravljenje rezervne kopije podataka i njihovo vraćanje

administrator

uprava

po potr.

20

Upotreba programa za šifrovanje i dešifrovanje poruka

administrator

korisnici

21

Upotreba programa za automatsko praćenje korisnika

administrator

uprava

stalno

22

Zaštititi pristup aktivnim uti čnicama

administrator

pom. osoblje

po potr.

23

Zaštititi kanalice

administrator

pom. osoblje

po potr.

24

Isključiti mrežne segmente sa smetnjama

administrator

pom. osoblje

po potr.

25

Zaštita u mrežnom okruženju Koristiti šifrovanje; administrator uprava onemogućiti provjeru identiteta korisnika utemeljenu na podacima IP nivoa

stalno

26

Koristiti IP vatreni zid (filtriranje paketa i lokalne mreže)

administrator

uprava

27

Definisati listu računara koji imaju administrator pravo pristupa zašti ćenom računaru

uprava

28

FTP: Provjeravati datoteke sumljivog sadržaja

administrator

uprava, korisnici

29

FTP: Pažljiva uspostava javnog poslužitelja

administrator

uprava

30

E-mail: Zabrana upotrebe SMTP protokola. Pravilna konfiguracija programa za razmjenu elektronske pošte (sendmail)

administrator

uprava

31

E-mail: Koristiti šifrovanje

administrator

uprava, korisnici

po potr.

32

WWW: Zabraniti pristup ili postaviti datoteku index.html

administrator

uprava

stalno

33

WWW: Dozvoljavati samo

administrator

uprava

stalno


stalno

po potrebi


15



provjerene cgi programe 34

WWW: U Web pretraživaču zabraniti izvršavanje Java programa.

administrator

korisnici

stalno

35

WWW: Primjenjivati šifrovanje za tajni prenos podataka

administrator

korisnici

po potr.

Zaštita softvera administrator

uprava

po potr.

administrator

uprava

po potr.

36

Redovno i ažurno instalirati dodatke operativnom sistemu

37

Redovno instalirati nove verzije programa

38

Redovno ažurirati antivirusni program

administrator

uprava

po potr.

39

Provjeravati primljeni sadržaj. Primjenjivati antivirus programe.

administrator

korisnici

stalno

uprava

stalno

Zaštita podataka administrator

40

Provjera identifikacije i autorizacije korisnika

41

Onemogu ćiti pokretanje programa za hvatanje paketa (npr. tcpdump)

administrator

42

Pratiti stanje mrežnih priključaka opreme

administrator

uprava

43

Koristiti Lan prespojnike

administrator

uprava

44

Koristiti šifrovanje na višim nivoima

administrator

uprava

45

Pratiti promet po lokalnoj mreži

administrator

uprava

Zaštita infrastrukture uprava

stalno

46

Postavljanje servera na zaštićenu lokaciju

47

Pravilno dimenzionisanje instalacija

uprava

administrator

48

Provjeravanje ispravnosti električnih instalacija

uprava

administrator

49

Nabavka rezervnih ure đaja za napajanje el. energijom

uprava

administrator


po potr.

stalno

administrator

po potr.


16


50

51


Redovno održavanje klima uređaja

uprava

Protivpožarna zaštita Kontrole zapaljivih materijala uprava

52

Obezbje đivanje zona sa zabranom pušenja

uprava

53

Ugradnja detektora požara

uprava

54

Obezbje đivanje automatskih uređaja za dojavu požara i/ili javljače požara „na dugme“

uprava

55

obezbje đivanje uređaja za gašenje požara

uprava

56

Provjera uređaja za gašenje požara

uprava, administrator

57

Obezbje đivanje vatrostalnih kasa

uprava

58

Provjera uvježbanosti kadra u gašenju požara

uprava

administrator

po potr.

administrator

po potr.

administrator

mjes. administrator polug.

Tabela 3.2 Plan mjera zaštite IS škole

U svakom trenutku sigurnost informacionog sistema škole može da bude ugrožena i to je osnovni razlog realizacije našeg plana mjera zaštite. Reagovanjem na odgovaraju će sigurnosne incidente štiti se IS škole i otklanjaju odre đene prijetnje. Cilj ovakve orijentacije škole je osiguranje neprekinutosti komunikacija i maksimalna zaštita informacionih i drugih resursa. Sprovo đenjem plana mjera zaštite postiže se zadovoljavaju ći nivo informati čke sigurnosti unutar škole.

3.3. Verifikacija bezbjednosnog informacionog sistema škole Ovu verifikaciju sam izvršio na osnovu modela iz knjige „Da li ste sigurni da ste bezbedni“ autora Boška Rodi ća i Gorana Đorđevića. Uputstvo za verifikaciju doslovno glasi: „VERIFIKACIJA BEZBEDNOSNOG NIVOA INFORMACIONOG SISTEMA U nastavku teksta dajemo sopstveni upitnik, primer za ocenjivanje, proveru, bezbednosnog nivoa IS. Ocenjivanje se obavlja tako da se za odre đeno pitanje upisuje broj (do) maksimalnog broja poena koliko je dopustivo po pojedinom pitanju. Ponderisanje pojedinog pitanja izvršeno je na osnovu procene zna čaja (tog pitanja) za opštu bezbednost IS. Upitnik se popunjava kroz intervju nosioca bezbednosti u IS. Za neka pitanja daju se i negativni poeni. Može se zaklju čiti da, ukoliko je ukupan zbir poena ve ći od 60%, bezbednost je zadovoljavaju ća itd. Godine 1999. proverena je i ustanovljena metodologija provere bezbednosnog sistema informacionih sistema (IS) po svim (poznatim) aspektima. Metodologiju ilustruje prikazani Upitnik. Upitnik je, u stvari, podsetnik za proveru. Svako pitanje je normirano, tako da u zavisnosti od veli čine i složenosti preduze ća u kom se nalazi informacioni sistem, vreme Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


17



provere kre će se od 77 čovek/dana do 125 čovek/dana. Pitanja su i ponderisana pa se, nakon provere, može dati i ocena bezbednosnog sistema IS. Upitnik je prošao validaciju prilikom provere bezbednosnog sistema jedne od najve ćih jugoslovenskih banaka. Na ovom mestu, iz razloga poslovne tajne, možemo kazati samo toliko da je bezbednosni sistem navedene banke dobio (jedva) pozitivnu ocenu. Ako se ima u vidu krajnji cilj provere sistema bezbednosti IS – garancija da u određenom periodu (provera se ponavlja nakon isteka odre đenog vremena) ne će doći do proboja (iznena đenja), tada se ovaj posao mora obaviti uz angažovanje respektivnijih resursa čovek/dan. Ukupna, prose čna, ocena se izvodi kao prosta aritmeti čka sredina. Obeležite (zaokruživanjem slova) sektor u kom se nalazi Vaš IS. Upitnik je anonimnog karaktera.”1

KADROVI 1. 2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Da li postoji opšti kadrovski upitnik? Da. Ali se uopšte ne primjenjuje.

DA

NE

(Max)

(Min)

10,00

4,00

10,00

10,00

6,00

3,00

6,00

6,00

Sprovodi li se osnovna obuka za sva lica koja su na bil o koji način u vezi sa dizajnom ili sprovođenjem zaštitnih mera? Da. Prisustvovanjem seminarima.

7,00

3,00

Sprovodi li se specijalistička obuka za izvršioce u bezbednosnom dizajnu?

7,00

-7,00

Da li se obuka sprovodi u kontinuitetu? Ne. Samo ponekad, seminari.

7,00

-3,00

Sprovodi li se obuka u primjeni zaštitnih mjera za lica koja direktno koriste mjere zaštite?

7,00

3,00

7,00

3,00

Da li posjedujete sredstva za prvu pomoć? Da. Ali ne i na svim potrebnim lokacijama.

10,00

8,00

Da li se vrši provjera ljudstva u poznavanju mjera prve pomoći? Da. Jednom u par godina.

10,00

3,00

87,00

33,00

OCJENA

Vrše li se provjere novih saradnika, prilikom zapošljavanja u IS? Vrši li se test poznavanja posla? Da. Jedino godišnji sistematski pregled. Da li postoji probni rad?

Da li vršite provjeru ljudstva u poznavanju mjera zaštite?

3,79

1

Rodić Boško, Goran Đorđević, Da li ste sigurni da ste bezbedni, Produktivnost AD, Beograd 2004. str.184. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


18



NORMATIVI 1. 2. 3.

Imate li pravilnik kojim su normativno regulisana pitanja bezbjednosti IS?

10,00

10,00

Da li su u Pravilniku definisani skupovi preventivnih i sanacionih mjera?

6,00

6,00

Da li je izrađen katalog opasnosti?

5,00 5,00

4.

Da li ste osigurani kod osiguravajućeg preduzeća?

8,00 8,00

5.

6.

7.

8. 9.

Da li su sačinjeni pismeni ugovori sa nekom drugom organizacijom u korišćenju rezervnog " backup" sistema? Postoje li pisana uputstva za postupke u slučaju: požara, loma, vandalizma… Da. Postoje, ali nisu detaljno razrađena. Imate li propisane postupke za zaštitu u slu čaju ratne opasnosti (prije ratnih dejstava, u toku i poslije)? Da. Za informacioni sistem nema konkretno propisanih postupaka. Da li postoji plan za ponovno uspostavljanje punog pogona nakon (katastrofalnog) pada sistema ( Disaster Recovery, Plan-DRP)? Ne. Nije još razrađen. Sad zasad administratoru je pepušteno da se o tom pobrine.

-7,00 7,00 4,00 8,00 2,00 9,00 -2,00 8,00

Vodi li se dnevnik rada IS?

7,00 7,00

10.

Da li imate posebnu evidenciju intermitentnih grešaka?

6,00 6,00 74,00

39,00

5,27

ORGANIZACIONE MJERE ZAŠTITE 1. 2.

Da li su identifikovane kritične aplikacije za koje se moraju obezbijediti alternativna rješenja?

6,00 6,00

Da li su identifikovane kritične konfiguracije?

6,00 6,00

3. 4.

Da li su testirana ("backup") alternativna Da. Djelimično, samo na pojedinim računarima.

rješenja?

2,00 7,00

Da li su planirane zaštitne mjere u uslovima backup-a?

-5,00 5,00

5.

6.

7. 8. 9.

Da li postoji podjela poslova po timovima, licima, za oporavak sistema? Da li je izrađen spisak saradnika koji imaju ovlašćenja u slučaju katastrofa? Da. Jedino postoji spisak dežurnih nastavnika.

5,00 5,00 2,00 5,00

Da li su saradnici upoznati sa svojim ovlašćenjima i dužnostima u slučaju katastrofa? Da. Moglo bi da se detaljnije informišu.

7,00

Da li postoji KPL list (Key Personnel List ), spisak lica koja se moraju obavestiti u slučaju katastrofe?

6,00

Da li postoji DDT tim ( Disaster Development Team ), grupa ljudi koji će realizovati plan obnove?

6,00


2,00

-6,00 -6,00


19


10. 11. 12. 13. 14.


Da li postoji DAT tim ( Disaster Assesiment Team) za procjenu katastrofe? Ne. Samo postoji komisija za procjenu štete.

-2,00 6,00

Da li ste planirali smjene tako da u IS (dva operatera u "mašinskoj" sali) nikad ne radi samo jedno lice?

8,00

Da li ste obezbijedili zamjenljivost na poslovima? Da. Trebalo bi obezbijediti pomoćnika administratoru.

8,00

Programer unosi izmjene u programima isključivo uz saglasnost nadležnog lica.

8,00

-8,00 6,00 8,00

Različita lica kodiraju i testiraju programe.

8,00 8,00

15. 16.

Različita lica kodiraju transakcije i održavaju datoteku (bazu podataka).

-8,00 8,00

Vrši se provjera autentičnosti primaoca izlazne dokumentacije.

8,00 8,00

17.

Evidentira se izdavanje izlazne dokumentacije.

8,00 8,00

18. 19.

Primalac izlazne dokumentacije provjerava izlaz u odnosu na očekivani.

4,00 8,00

Da li imate kontrolu kvaliteta obavljanja poslova u svim fazama?

-8,00 8,00

20.

Da li je jasno definisan rezultat svake faze rada?

-8,00 8,00

21. 22.

Da li su za svaku fazu rada (zaokruženu celinu) definisani neophodni resursi?

-8,00 8,00

Da li upoređujete stare i nove verzije programa?

8,00 8,00

23. 24.

Da li programsku biblioteku tretirate kao jednu od datoteka (baza podataka)?

8,00 8,00

Da li je jednoznačno određeno ko je zadužen za bezbjednost IS?

7,00 7,00 170,00

29,00

1,71

FIZIČKA ZAŠTITA 1.

2. 3. 4.

Da li ste regulisali kontrolu ulaska u prostorije (centra)? Da. Trebalo bi instalirati video nadzor.

4,00 7,00

Da li je onemogućen ili otežan uvid spolja u aktivnosti IS (CAOP-a)? Da. Trebalo bi pojačati kontrolu kretanja osoba u nedozvoljenim prostorijama.

5,00 7,00

Da li je kontrolisan pristup do vitalnih resursa IS (CAOP-a)? Da. Na prostoriji servera postavljena sigurnosna vrata.

7,00

4,00

Da li se ograničava pristup u "mašinskoj" sali samo na izvršioce?

7,00 7,00

5. 6. 7.

Posedujete li šifro bravu? Ne. Ali bi je svakako trebalo nabaviti.

-3,00 7,00

Posjedujete li (zapečaćene) duplikate ključeva? Da. Posjedujemo, nisu još zape čaćeni.

7,00

Da li se vrši identifikacija izvršilaca kojima je dozvoljen prisup podacima i sistemu?

7,00


4,00 7,00 Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramovi ć

20


8.


Da li se za potrebe identifikacije koristi sistem skena zenice oka, otiska prsta, dlana i sl?

-6,00 6,00 55,00

22,00

4,00

ZAŠTITA SOFTVERA 1.

Da li je napravljena matrica ovlašćenja?

6,00 6,00

2.

Da li primjenjujete pravilo no-read-up (Semple Security Property )?

7,00 7,00

3.

Da li primenjujete pravilo no-write-down (Property – star property)?

7,00 7,00

4. 5. 6.

Postoji li propis kojim je regulisano posjedovanje kopija operativnog sistema? Postoji li propis kojim je regulisano posjedovanje kopija uslužnih (licencnih) programa?

-7,00 7,00 -7,00 7,00

Da li koristite originalni – licencni uslužni softver?

-10,00 10,00

7.

Da li koristite piratski uslužni softver?

-10,00 -10,00

8.

Da li se pridržavate copyright-a?

10,00 10,00

9.

Da li ste regulisali postupak snimanja novog – lice ncnog softvera?

5,00 5,00

10.

Da li posjedujete kopije operativnog sistema?

7,00 7,00

11.

Da li posjedujete kopije uslužnih programa?

7,00 7,00

12.

Kopije softvera se nalaze u dislociranom vatrostalnom sefu.

8,00 8,00

13. 14.

Postoji li propis kojim je regulisano posjedovanje kopija aplikativnog softvera?

-6,00 6,00

Da li posjedujete kopije aplikativnog softvera?

8,00 8,00

15. 16.

Prostorije u kojima se skladište kopije softvera (podataka) su sa kontrolisanim pristupom i sa odgovarajućom mikroklimom.

9,00 9,00

Kopije aplikativnog softvera nalaze se u dislociranom vatrostalnom sefu.

8,00

8,00 102,00

42,00

4,12

ZAŠTITA REZIDENTNIH PODATAKA 1. 2. 3.

4.

Da li postoji pregled vitalnih podataka? Da. U skadu sa pravilima.

5,00

Postoje li smernice za klasifikaciju podataka sa stanovišta povjerljivosti i bezbjednosti?

5,00

Da li je u vezi sa klasifikacijom podataka, prema vrsti i stepenu povjerljivosti, određeno i vrijeme režima povjerljivosti?

5,00

Postoji li za povjerljive dokumente, na bilo kom mediju, propis o posebnom postupku i šta treba učiniti kada se dokumenti iskoriste (vratiti dokumente ili uništiti)?


5,00 5,00 5,00 5,00 5,00 Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramovi ć

21


5. 6.


Da li ste onemogućili kopiranje i iznošenje podataka (softvera) na izmjenljivim medijima?

-9,00 9,00

Onemogućena neovlašćena izmjena podataka.

7,00 7,00

7.

Onemogućeno neovlašćeno objavljivanje podataka.

7,00 7,00

8. 9. 10.

Podacima se selektivno pristupa. Da. U skladu da matricom ovlašćenja. Evidentira se pristup podacima. Da. Ono se odnosi na proteklo vrijeme, planski a i slu čajno.

7,00 7,00 7,00 7,00

U obradi koristite kontrolne tačke.

7,00 7,00

11.

Da li se prilikom obrade arhivira protokol promjena?

7,00 7,00

12.

Da li se prilikom obrade ažuriraju duple datoteke?

7,00 7,00

13. 14. 15.

Da li se štite od KEMZ-a (kompromitujuće elektromagnetsko zračenje)?

6,00 6,00

Posjedujete li dislocirane kopije podataka (traka, diskova i sl) sa najvažni-jim podacima?

8,00

-8,00

Imate li propisani postupak za ažuriranje kopija?

7,00 7,00

16.

Sprovodi li se propisani postupak za ažuriranje kopija?

7,00 7,00

17.

Postoje li određeni propisani rokovi u kojima treba održavati kopije?

-7,00 7,00

18.

Pridržavate li se propisanih rokova za održavanje kopija?

7,00 7,00 120,00

72,00

6,00

ZAŠTITA U MREŽNOM OKRUŽENJU 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Da li u prenosu podataka koristite steganografiju, skremblovanje ili kriptografiju?

8,00

8,00

Koristite li kontrolu pristupa paket filtracijom Layer 2 packet filtriranje?

10,00

Koristite li kontrolu pristupa paket filtracijom Layer 3 packet filtriranje?

8,00

Koristite li dodatne filtre na višim nivoima OSI modela (aplikativni nivo)?

8,00

Da li imate programski sistem za analizu uspješnosti filtriranja paketa kao vida zaštite?

8,00

10,00 10,00 8,00 8,00

Da li koristite SNMP (Simple Network Management Protocol )?

8,00 8,00

7.

Da li koristite RMON ( Remote MONitoring)?

8,00 8,00

8.

Da li se proverava identitet pošiljaoca paketa ( authentication)?

8,00 8,00

9.

Da li koristite zaštićenu e-mail komunikaciju, PEM (Privacy


8,00

8,00


22



Enhanced Mail)

10. 11.

Da li koristite digitalne sertifikate (autentičnost, identifikacija i enkripcija)?

8,00 8,00

Da li koristite PGP (Pretty Good Privacy)?

-8,00 8,00

12.

Da li pri prenosu podataka štitite podatke tuneliranjem?

-8,00 8,00

13.

Da li koristite L2 tunele?

-8,00 10,00

14.

Da li koristite L3 tunele?

-8,00 8,00

15.

Da li koristite multiprotokol tunele (GRE...)?

-8,00 8,00

16.

Da li u Dial-In sistemu vrsite autentikaciju?

8,00 8,00

17.

Da li u Dial-In sistemu vršite autorizaciju akcija na mreži?

8,00 8,00

18.

Da li u Dial-In sistemu vršite accounting utrošenih resursa?

-8,00 8,00

19.

Da li se za potrebe autentikacije u bilo kom prethodnom slu čaju koristi sistem skena zenice oka, otiska prsta i sl?

-6,00 6,00 154,00

46,00

2,99

ZAŠTITA INFRASTRUKTURE 1.

Da li imate rezervu kritičnih resursa?

6,00 6,00

2.

Da li vršite plansku degradaciju sistema?

7,00 7,00

3. 4. 5. 6.

7. 8.

Ako posjedujete mainframe računar, da li je lociran tako da bude maksimalno zaštićen od spoljašnjih uticaja (blizina radarskih uređaja i provodnika visokog napona, kanalizacionih i vodovodnih instalacija); uticaj mehaničkih vibracija (tramvaj, pruga, itd)?

7,00 7,00

Da li su instalisani uređaji za zaštitu od poplave, od prskanja vodovodnih cevi i instalacija?

10,00

-10,00

Da li je isporučilac sistema poštovao sve propise i zahtjeve u vezi sa instalacijama što se tiče održavanja, rukovanja računarom itd?

10,00

Da li se pridržavate minimuma neophodnih mjera zaštite koje zahtijeva isporučilac opreme?

10,00

Da li je obezbijeđeno napajanje instalisanom snagom blizu trafostanice? Ne. Ali su nabavljeni rezervni ure đaji za napajanje elektri čnom energijom.

10,00 10,00 -3,00 6,00

Da li je pravilno dimenzionisana instalacija?

9,00 9,00

9.

Da li su odgovarajući (i ispravni) prekidači, razvodna tabla?

9,00 9,00

10. 11.

Da li se u pravilnim vremenskim intervalima provjerava ispravnost električnih instalacija?

7,00

Da li za kritične obrade (aplikacije) posjedujete rezervne ure đaje za napajanje električnom energijom?

7,00


7,00 7,00 Mentor: Prof. dr Zoran Ž. Avramovi ć

23


12.


Da li je klima redundantno dimenzionisana?

7,00 7,00

13.

Da li je obezbijeđena redovnost održavanja klima ure đaja?

7,00 7,00

14.

Da li kritične dijelove klima uređaja držite u sopstvenom skladištu?

-7,00 7,00

15. 16.

Da li je za klima uređaj obezbijeđen siguran dovod svježeg vazduha, vode i energije?

6,00 6,00

Da li je identifikovana kritična (najslabija) tačka klima uređaja?

-6,00 6,00 121,00

66,00

5,45

PROTIVPOŽARNA ZAŠTITA

1. 2. 3.

Objekat u kom je smješten IS (CAOP) otporan je na visoke temperature. Da. Međutim postoji trebalo bi ukloniti neke lakozapaljive materijale.

7,00 10,00

Pregrade, obloge, u IS su nezapaljive. Da. Postoje obloge koje su zapaljive.

7,00 10,00

Vrše li se inspekcije (skladišta) zapaljivih materijala?

6,00 6,00

4.

Postoje li zone sa zabranom pušenja?

5,00 5,00

5.

Da li je na snazi zabrana koriš ćenja otvorenih grejnih tela?

6,00 8,00

6.

Da li su ugrađeni detektori požara?

7,00 7,00

7. 8. 9. 10.

Da li posedujete automatske ure đaje za dojavu požara i/ili javljače požara "na dugme"? Posjedujete li odgovarajuće uređaje Da. Mislim da bi ih trebalo još nabaviti.

za

gašenje

6,00 6,00

požara?

6,00 8,00

Da li se uređaji za gašenje požara provjeravaju u propisanim rokovima?

8,00 8,00

Da li imate vatrostalne kase i koristite li ih?

5,00 5,00

11.

Provjerava li se uvježbanost kadra u gašenju požara? Da. Trenutno se to obavlja samo jednom u par godina. Trebalo bi bar polugodišnje da se provjerava uvježbanost kadra za gašenje požara.

4,00 7,00 80,00

6,09

0,76

SISTEM U OSNOVI NE SMIJE BITI UGROŽEN ZBOG 1.

Razvoja i esploatacije novih aplikacija.

9,00 9,00

2.

Gašenja starih aplikacija.

9,00 9,00

3.

Montaže novog hardvera.

4.

Instaliranja novog sistemskog softvera.

9,00

9,00 9,00

9,00 Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


24


5.


Fluktuacije kadrova.

9,00 9,00

6.

Preuzimanja novih radnih zadataka i zaduženja.

9,00 9,00

7.

8.

Promjena u organizacionoj strukturi. Da. Sa obzirom da uprava škole ima privremeni mandat u upravljanju postoji mogu ćnost nekih neplaniranih poteza u organizacionoj strukturi.

5,00 9,00

Arhitektonske i građevinske promene u objektu gde je smješten sistem. Da. Planirane su nadogradnje objekta.

5,00 9,00 72,00

64,00

8,89

PROPUSTI 1.

Do sada nismo imali pojavu slučajnog oštećenja IS (centra) i podataka. Da. Bilo je pojedinačnih slučajeva oštećenja podataka.

5,00 7,00 10,00

8,00

2.

Do sada nismo imali pojavu namjernog ošte ćenja opreme i podataka. Da. Imali smo namjerna ošte ćenja: miša, tastature, podmetača za miša.

3.

Do sada nismo imali pojavu zloupotrebe ovlašćenja.

10,00

10,00

27,00

23,00

Max. broj poena

Uk. osv. poena

1062,00

442,0 9

Napomena:

8,52 Prosječna ocjena

4,68

637,2

Može se zaklju čiti da, s obzirom da je ukupan zbir poena (442.09) manji od 60%, bezbjednost IS nije zadovoljavaju ća. Da bi bezbjednost IS bila zadovoljavajuća potrebno je najmanje 637.2 poena, to jest 60% od 1062 poena što iznosi 637.2 poena.

Tabela 3.3 Upitnik verifikacije bezbjednosnog nivoa IS



25



4. SISTEM ELEKTRONSKOG UČENJA ŠKOLE – E-Learning 4.1. Moodle i glavne karakteristike Zoran Budimac sa koautorima Zoranom Putnikom, Leom Jakeli ćem i Živanom Komlenov u Moodle priručniku za predava če Kako kreirati lekcije u softverskom oruđ u piše: „Moodle je softverski paket za kreiranje Internet -baziranih kurseva i websajtova. Radi na svakom računaru koji podržava PHP i podržava mnoge tipove baza podataka (posebno dobro MySQL). Moodle je raspoloživ besplatno kao softver otvorenog izvornog koda (kao deo GNU Public Licence). Naziv projekta proizašao je iz skra ćenice za Modular Object-Oriented Dynamic Learning Environment. Osim skra ćenice, na engleskom ova re č označava „proces lenjog krivudanja kroz nešto, izvršavanje stvari onda kada vam se one rade, besposli čenje i igranje sa užitkom, koje često vodi ka pronicljivim i kreativnim rezultatima”. Razvoj projekta je zapo čeo Marti Dougiamas koji ga i danas vodi. Veći broj prototipova je proizveden i odba čen pre nego što je 20. avgusta 2002. godine zvanično predstavljen Moodle 1.0. Verzija je namenjena manjim grupama univerzitetskog nivoa i tema je nau čnih istraživanja koja analiziraju prirodu saradnje i uticaja koji se javljaju unutar malih grupa odraslih u čenika. 2003. godine, kreirana je i kompanija moodle.com. Dizajn i razvoj Moodle-a vođen je filozofijom u čenja i načinom razmišljanja koji se u teoriji skraćeno naziva „ social constructionist pedagogy”. Teorija se može opisati razjašnjenjem četiri glavna koncepta koji stoje iza nje: •

Konstruktivizam - ova filozofija smatra da ljudi aktivno konstruišu novo znanje kroz interakciju sa okruženjem.

•

Konstrukcionizam - ova teorija smatra da je u čenje posebno efikasno

•

kada konstruišete nešto za druge da iskuse.

•

•

Društveni konstruktivizam - ovaj deo filozofije proširuje pomenute ideje na grupu ljudi koji konsturišu jedni za druge, stvaraju ći sopstvenu zajedničku kulturu sa deljivim značenjima. Povezano i pojedina čno - ova ideja pokušava dublje da prou či motive pojedinaca koji učestvuju u diskusiji.

4.1.1. Karakteristike Moodle projekta •

Moodle je projekat koji je aktivan i stalno se razvija i

•

Promoviše društvenu, konstruktivisti čku pedagogiju

•

Pogodan za potpuno samostalne on-line kurseve ili kao dodatak kursevima lice-u-lice;

•

menja.

Jednostavan, malih hardverskih i softverskih zahteva, efikasan, pristupa čan kroz pretraživač;

•

Jednostavan za instalaciju na svakoj platformi koja ga podržava

•

Zahteva samo jednu bazu podataka i dozvoljava njeno deljenje sa drugim sistemima;

•

Spisak kurseva raspoloživ na web-sajtu opisuje sve postoje će kurseve, uklju čujući i prava i pravila pristupa;



26

SPECIJALISTIČKI RAD •

•

•


Kursevi se mogu kategorisati i pretraživati. Jedan Moodle web-sajt može podržavati hiljade kurseva; Naglasak je na visokoj bezbjednosti - sve forme se kontrolišu, podaci proveravaju, poslati podaci šifruju; Većina tekstova koji se unose se mogu mijenjati raspoloživim WYSIWYG HTML editorom.

4.1.2. Upravljanje web-sajtom •

•

•

Laka instalacija Instalacija Moodle projekta se na ra čunaru vrši prema uputstvu raspoloživom u okviru dokumentacije projekta; Instalacija se može izvršiti na web-serveru koji radi pod Apache serverom, ima instaliranu podršku za PHP i koristi MySQL bazu podataka;

•

Instalacija se može izvršiti i na lokalnom ra čunaru;

•

Web-sajtom upravlja „administrator”, koji se definiše pri instalaciji;

•

•

•

•

Postojeća instalacija Moodle-a može biti proširena dodatnim plug-in modulima za nove aktivnosti; Dodatne „teme” omogu ćavaju administratoru da prilagodi izgled, boje, fontove i ostalo lokalnim potrebama i željama; Dodatni jezički paketi dozvoljavaju potpuno prilago đavanje svih tekstualnih sadržaja web-stranica željenom jeziku. U februaru 2005. godine, su postojali jezi čki paketi za 43 jezika. Sav programski kod je jednostavno izmenljiv i prilagodljiv.

4.1.3. Upravljanje korisnicima •

•

•

•

•

•

•

•

Cilj je maksimalno smanjiti intervencije administratora, uz potpuno o čuvanje nivoa bezbednosti; Na raspolaganju je spektar mehanizama autentikacije korisnika; Omogućeno je kreiranje e-mail naloga i njegove verifikacije. Na raspolaganju su IMAP, POP3 i NNTP protokoli, kao i pristup news forumima, sa SSL kodiranjem; Deo sistema je i kontrola korisni čkih (studentskih) naloga. Dozvoljeno je kreiranje eksternih baza podataka za autentifikaciju; Svakom korisniku je dovoljan jedan nalog za pristup celom sajtu. Svaki nalog može imati druga čija prava pristupa. Moguće je predava ču ukinuti prava izmene kursa (za privremene predava če); Nalog administratora upravlja kreiranjem kurseva i definiše predava ča dodelom korisnika pojedinim kursevima. Jedini nalog koji ima dozvolu kreiranja kurseva i držanja nastave u njima je nalog kreatora kursa; Za svaki kurs, postoji „ članska šifra”, koja ne dozvoljava pristup nikom osim studentima;



27


•

•

•

•

•

•

•


Ispis studenata može izvršiti predava č po želji, a u slu čaju neaktivnosti, sistem studenta automatski, nakon isteklog zadatog vremenskog perioda;

ispisuje

Studentima se preporu čuje kreiranje sopstvenog „profila”, koji sadrži i fotografiju i unos osnovnih podataka. Sakrivanje e-mail adrese je dozvoljeno; Svaki korisnik ima mogu ćnost da definiše detalje komunikacije sa sistemom, kao što su: jezik komunikacije, vremenska zona ili format datuma, vremena ili valute. Nastavnik ima punu kontrolu nad kursom, uklju čujući i zabranu pristupa drugim nastavnicima; Na raspolaganju je izbor formata kursa: nedeljni, po temama, ili „društveni” format, zasnovan na diskusijama; Na raspolaganju je spektar aktivnosti u okviru kursa: forumi, dnevnici, kvizovi, resursi, izbori, pregledi, zadaci, ćaskanja i radionice Promene kursa koje su se desile od poslednjeg prijavljivanja, mogu biti prikazane na početnoj stranici (pružaju ći time osećaj zajedništva); Većina tekstova koji se unose se mogu menjati raspoloživim WYSIWYG HTML editorom;

•

•

Sve ocene dobijene za rad na forumima, dnevnicima, kvizovima i zadacima se mogu videti u okviru iste web-stranice, a mogu biti i preuzete u obliku tabele; Kompletne informacije o aktivnostima studenata su na raspolaganju tekstualno i grafički, po potrebi podeljeno po pojedinim modulima;

•

Skup e-mail komunikacije je raspoloživ u HTML ili tekstualnom formatu;

•

Skaliranje rezultata je potpuno prilagodljivo željama i zahtevima predava ča;

•

Korišćenjem backup funkcije je mogu će snimanje kompletnih kurseva, koji se kasnije mogu rekonstruisati na proizvoljnom Moodle serveru.

4.1.4. Upravljanje zadacima •

•

•

•

•

•

•

Za svaki zadatak se mogu zadati krajnji datumi i maksimalne ocene; Studenti mogu svoja rešenja zadataka - kodirana datumom snimanja -snimiti na server (u proizvoljnom formatu); Dozvoljeno je i snimanje zakasnelih zadataka, ali je pri tome predava č precizno obavešten o vremenu kašnjenja; Za svaki pojedina čan zadatak, ceo „razred” može biti ocenjen (zajedno sa komentarima zadataka) u jednom formularu na jednoj stranici; Komentar od strane predava ča je povezan sa stranicom na kojoj se nalazi rešenje zadatka, te tako vra ćen studentu e-mail-om; Predavač ima mogućnost da dozvoli ponovno predavanje rešenja zadatka nakon ocenjivanja, za ponovno ocenjivanje. Predavač ima mogu ćnost kreiranja kvizova sa raznim tipovima pitanja i raznim mogućnostima odgovaranja. Više o mogu ćnostima rada sa kvizovima bi će rečeno kasnije.



28



4.1.5. Dodatne mogućnosti •

•

•

•

•

•

•

2

„Modul za ćaskanje” - koji omogućava laku i jednostavnu tekstualnu komunikaciju izme đu studenata; „Modul izbora” - omogu ćava glasanje o pitanjima od interesa za nastavnika ili za kurs; „Modul foruma” - koji omogu ćava diskusije o pokrenutim temama u režimima „samonastavnik”, „vesti”, „otvoreno-za-sve” ili „pojedina čno”; „Dnevnički modul”- omogu ćuje pojedina čnu komunikaciju izme đu predava ča i studenta; „Modul resursa” - dozvoljava prikaz elektronskog sadržaja proizvoljnog formata (doc, ppt, flash, video, audio ...); „Modul pregleda” - pruža mogu ćnost analize rada celog „razreda”, a rezultati su vidljivi na web-sajtu u vidu tabele ili grafikona; „Modul radionice”- omogu ćava nastavniku pregled i ocenjivanje dokumenata. 2

Zoran Budimac, Zoran Putnik, Lea Jakeli ć, Živana Komlenov: Kako kreirati lekcije u softverskom oru đ u, Novi

Sad, februar 2007. str. 55-57



29



4.2. Instalacija i administracija sistema Na Web lokaciji www.moodle.org moguće je prona ći više verzija Moodle Web aplikacije i preuzeti ih u .zip ili .tar formatu. Postoje dvije kategorije u kojima se distribuira Moodle aplikacija: •

Standard Moodle distribution

•

Complete Install Packages (Moodle+Apache+MySQL+PHP)

Standard Moodle distribution – u njoj se nalazi samo Moodle aplikacija, bez Web servera, PHP-a i baze, koje je potrebno prethodno samostalno instalirati, bilo pojedina čno ili bilo koriš ćenjem nekog od gotovih paketa kao što je XAMPP. Unutar ove grupe mogu će je instalirati različite verzije aplikacija kao što su: Latest Release (zadnje izdane stabilne verzije), Latest Stable Branch (zadnje stabilne verzije, koje se dnevo nadogra đuju sa najnovijim promjenama) i Beta of next release (budu će verzije koje su još u fazi razvoja i testiranja). Complete Install Packages – sadrži osim Moodle-a kao web aplikacije i svo potrebno okruženje u kojem Moodle može raditi. U operativnom sistemu MS Windows koristi se aplikacija XAMPP (http://www.xampp.org), koja sadrži Apache Web server , MySQL, PHP i Perl. Ovaj paket mogu će je pokrenuti i bez instalacije i u tom slu čaju Moodle ne će promijeniti sistemske postavke ra čunara, kao što su Registry datoteke, instalacije servisa i dr. Pored paketa za instalaciju sa stranice za download moguće je preuzeti i bazu modula ( Modules and Plugins) i preko 65 prevoda Moodle okruženja ( Language Packs).

Za dodatnu pomo ć pri instalaciji mogu se koristiti Moodle dokumentacije za administratore: http://docs.moodle.org/en/Installing_Moodle http://docs.moodle.org/en/Installing_AMP Ja sam se opredijelio za kompletni http://download.moodle.org.

paket

Moodle

1.9.2+

sa

lokacije

Kompletni paket Moodle 1.9.2+ kao zip fajl sadrži webserver koji se zove Apache, Moodle aplikacija i Moodle-u odgovaraju ći MySQL server baza podataka i PHP program. Instalacioni proces će se odvijati u tri osnovna koraka: 1. Preuzimanje, raspakivanje i pokretanje kompletnog instalacionog paketa. 2. Pokretanje webserver -a. 3. Instalacija Moodle-a korišćenjem web pretraživa ča.



30



SLIKA 4.1 Moodle paketi za Windows

4.2.1. Softverski uslovi instalacije •

Windows 98/ME (minimum)

•

Windows NT/2000/XP/Vista (odgovaraju ći)

•

256 MB RAM (minimum), 512 MB RAM (odgovraju ći)

•

160 MB slobodnog prostora na Hard disku (još prostora će biti potrebno za „ upload “ korisnika)

4.2.2. Preuzimanje i raspakivanje verzije Moodle 1.9.2.+

SLIKA 4.2 Preuzimanje kompletnog paketa Moodle 1.9 zip file



31



Po preuzimanju kompletnog paketa Moodle 1.9.2+ kao zip fajl na ra čunar izvršio sam njegovo raspakivanje (extract) i kreira će se folder koji se zove „ server“ (C:\server). Verzije prije 2008. godine kreiraju polder koji se naziva „ moodle“. Može se i dati druga čiji naziv, tj. umjesto C:\server može se nazvati i C:\Moodle ili C:\Web. Važno je napomenuti da će u svakom slučaju biti napravljen folder moodle koji će čuvati Moodle aplikaciju.

Glavni folder

Moodle program

SLIKA 4.3 Kreiranje foldera „server“ pri raspakivanju zip paketa Moodle 1.9.2+

4.2.3. Pokretanje paketa U Windows explorer -u prona đimo fajl „ setup_xampp.bat “, pritisnimo na njega strelicom miša i pokrenimo ga (SLIKA 4.4) i pri tom će se izvršiti konfigurisanje Xammp i webserver -a, ali se neće promijeniti ulazi u windows registru i ne će se promijeniti podešavanja sistemskih varijabli.

SLIKA 4.4 Pokretanje fajla setup_xampp.bat



32



Setup Start Stop SLIKA 4.5 Sadržaj foldera “server”

SLIKA 4.6 Uspješno konfigurisani webserver i XAMPP

Sa SLIKE 4.6 se vidi da su uspješno konfigurisani webserver i xampp.

4.2.4. Pokretanje webserver-a Pokrenimo webserver pomo ću fajla Xampp_start (Slika ) koji se nalazi u folderu “C:\Server”. Poslije pokretanja ovog fajla treba ga ostaviti otvorenog sve dok je potrebno, a zatvoriti koriš ćenjem fajla Xampp_stop. Ova oba progama kontrolišu Apache i MySQL programe kojima raspolaže webserver . Važno je napomenuti da neke lokacije posebno pokre ću i zaustavljaju Apache i MySQL sa njihovim bat fajlovima koji su smješteni u folderu C:\server. Na nekim ra čunarima sa više mogu ćih webserver-a pokre ću se korišćenjem „restart “. Dobra ideja je staviti pre čicu komandi pokretanja i zaustavljanja lokacije u Windows -ov „ start “ menu. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


33



4.2.5. Pokretanje Moodle instalacije Neposredno prije po četka Moodle instalacije potrebno je pokrenuti Moodle aplikaciju kao na Slici .

Pokretanje aplikacije Start Moodle

SLIKA 4.7 Pokretanje aplikacije Start Moodle

Kada pokrenemo web pretraživa č u područ ju „address bar “ ukucajmo „ localhost “ ili http://127.0.0.1 i pritiskom tastera Enter ili dugmeta Go pokrenu će se po prvi put Moodle instalacija. SLIKA 4.8 Unosenje „localhost“ u „address bar“

Na uvodnom ekranu izvrši ćemo izbor jezika za Moodle okruženje. U padaju ćem meniju kombo boksa izabra ćemo srpski jezik – latinica.



34



Izbor jezika (srpski-latinica)

SLIKA 4.9 Izbor jezika u Moodle okruženju

Pritiskom na dugme Next dobićemo sljedeći okvirni dijalog kao na SLICI 4.10 u kojem se provjeravaju PHP podešavanja i server treba da pro đe sve testove da bi Moodle ispravno funkcionisao. Kao što se vidi stavke Pass ispisane zelenom bojom ozna čavaju da su sve opcije uspješno prošle test. U slu čaju da neka od opcija nije korektna onda bi se pojavila stavka crvene boje i dalje bi bilo potrebno rješavanje problema.

SLIKA 4.10 Provjeravanje PHP podešavanja Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


35



Sad je potrebno izvršiti potvr đivanje Moodle instalacije, to jest potrebno je unijeti putanju do Moodle direktorijuma kao i do direktorijuma podataka u kojem Moodle čuva postavljene podatke. Mogu ćnost čitanja i upisivanja podataka iz ovog direktorijuma trebao bi da ima korisnik web servera, ali oni ne bi trebali biti dostupni direktno preko web-a. U podru č ju gdje se navodi web adresa potrebno je unijeti adresu naseg web sajta preko kojeg u čenici koriste Moodle, a to je: http://weblokacijaskole.org/moodle .

Za skolu: http://weblokacijaskole. org/moodle

SLIKA 4.11 Potvr đivanje lokacije Moodle instalacije

Najveći dio Moodle podataka čuvaće se u bazi podataka i iz tog razloga potrebno je izvršiti podešavanja baze podataka. Ona će biti kreirana automatski prilikom instalacije, sa podešavanjima kao na SLICI 4.12. Pošto je kod nas u pitanju instalacija kompletnog paketa Moodle predložena podešavanja mogu da ostanu nepromijenjena.

SLIKA 4.12 Podešavanje baze podataka Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


36



Sada se vrši provjeravanje Moodle okruženja, tj. da li razne komponente našeg sistema zadovoljavaju sistemske zahtjeve. Ukoliko postoji neka greška u tom slu čaju sistem bi nas upozorio kako nastaviti.

SLIKA 4.13 Provjeravanje Moodle okruženja

Ukoliko smo na po četku instalacije promijenili jezik instalacije sada imamo mogu ćnost da preuzmemo “Srpski (sr_lt)” jezi čki paket, a ako to ne želimo možemo ga kasnije preuzeti iz administratorskog okruženja.

SLIKA 4.14 Preuzimanje – „Srpski (sr_lt)“ jezički paket

Pritiskom na dugme „Slede ći“ otvara se okvirni dijalog koji saopštava da je konfiguracija završena i da je Moodle pokušao da sa čuva našu konfiguraciju u datoteci smještenoj u korjenskom direktorijumu Moodle instalacije. Config.php je uspješno kreiran. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


37



Prvi dio instalacije Moodle-a je završen!

SLIKA 4.15 Završetak konfiguracije Moodle-a

SLIKA 4.16 Okvirni dijalog o autorskim pravima

Prije rada sa Moodle-om u ovom okvirnom dijalogu upoznajemo se sa autorskim pravima i prihvatamo uslove koriš ćenja programa sa „ Yes“. Bitno je naglasiti da je Moodle objavljen pod licencom GNU Public Licence. Sljedeći okvirni dijalog nas upoznaje sa verzijom Moodle-a koju trenutno koristimo. Vidimo da je to Moodle 1.9.2+ ( Build : 20080730).

SLIKA 4.17 Verzija Moodle-a u primjeni Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


38



Pritisnimo dugme „ Continue“ (nastavi) i slijedi osnovno podešavanje baze podataka. Tabele potrebne za Moodle će se automatski kreirati uz obavještenje zelenim slovima „ Success“ (uspješno).

SLIKA 4.18 Podešavanje baze podataka

U ovom koraku se vrši podešavanje modula i blokova tabela sve dok se ne završi ispisivanje obavještenja o uspješnom kreiranju. Nakon toga potrebno je pritisnuti dugme Continue (Nastavi). Ovaj postupak će se ponavljati nekoliko puta da bi se kreirale sve potrebne tabele.

SLIKA 4.19 Podešavanje modula tabela

Izvršimo popunjavanje korisni čkog ugovora administratora. Veoma je važno zbog zaštite da unesemo umjesto admin neko drugo korisni čko ime, kao i da unesemo neku lozinku Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


39



jer administratori jedini imaju pristup svim resursima sistema. Ovaj obrazac korisni čkih podešavanja isti je kao i za korisnike.

SLIIKA 4.20 Podešavanje administratorskog korisni čkog ugovora Moodle

instalacija je dovršena i po prvi put pokre ćemo početnu stranicu Moodle administratora. Kasnije ćemo dodavati korisnike, kurseve i vršiti administraciju sistema.



40



SLIKA 4.21 Početna stranica Moodle administratora (Miloš Nenad)

Administraciju Moodle aplikacije vrši ćemo pomoću bloka „ Site Administration“ sa lijeve strane kao na SLICI 4.22.

SLIKA 4.22 Blok za Administraciju Moodle-a

Administraciju ćemo vršiti izborom pojedinih opcija ovog bloka. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


41



Sada ćemo promijeniti jezik, to jest pridruži ćemo Srpski jezik Moodle okruženju, tako što ćemo izabrati opciju „ Language“ i podopciju „ Language packs“ i pokretanjem konekcije na Internet pojavi će nam se sljede ći programski prozor kao na SLICI 4.23. U lijevoj koloni prikazani su instalirani, a u desnoj jezici koje možemo pridružiti. Izabra ćemo „Srpski (sr_lt) i pritisnuti na dugme „ Install selected language pack “.

SLIKA 4.23 Pridruživanje Srpskog jezika - „Srpski (sr_lt)“

Nakon uspješno obavljene instalacije sistem nas obavještava da je dodat Srpski jezik – latinica. Sada ćemo izabrati opciju „ Language“ (jezik), (SLIKA 4.24) i podopciju „ Language settings“ nakon čega će se otvoriti prozor pod nazivom „ Language settings“, i u njemu pod „ Default language“ umjesto „ English“ izaberimo „Srpski (sr_lt)“ pa sa čuvajmo izmjene izborom dugmeta „ Save changes“. Znači,omogu ćili smo da prijavljivanjem u Moodle biramo za jezik radnog okruženja izme đu engleskog i srpskog jezika. Izaberimo ponovnim prijavljivanjem u Moodle „Srpski (sr_lt)“ i pojavi će se radno okruženje na srpskom jeziku kao na slici SLIKA 4.24.



42



SLIKA 4.24 Administratorsko okruženje na srpskom jeziku

5. ADMINISTRACIJA „E-LEARNING“ SISTEMA 5.1. Pravljenje sopstvene teme mijenjanjem teme „FORMAL WHITE“ Najlakši način da se napravi sopstvena tema je da se prethodno koristi neka gotova tema, npr. „ Formal white“ tema, a potom da se izmijene neke željene stavke. Prona đimo temu „Formal white“ na stablu Windows Explorer-a u folderu Moodle, to jest podfolderu „theme“ i kopirajmo je u isti folder „moodle/theme“ pod imenom „kopijaformal_white“(paziti da u nazivu imamo samo jednu rijec i da nemamo velikih slova). Da bih napravio sopstvenu temu izabrao sam kao šablon temu „ Formal white“ sa lokacije C:\server\moodle\theme\formal_white. Možemo na više na čina napraviti sopstvenu temu u Moodle-u mijenjajući boje, font -ove i zaglavlja. Da bismo ovo uspjeli napraviti bi će nam potrebno slede će: •

Kopiranje fajlova i direktorija u našoj Moodle instalaciji,

•

Uređivanje fajlova u Moodle instalaciji,

•

Razumijevanje i koriš ćenje HTML-a i CSS -a,

Razumijevanje i koriš ćenje Web grafike i softvera za ure đivanje. Za analiziranje koriš ćenog CSS -a na Moodle strani koristićemo program Firebug sa lokacije http://getfirebug.com/ . Ovo je ekstenzija Firefox web pretraživača kojeg ćemo prvo instalirati sa lokacije http://www.mozilla.com/en-US/firefox/ . Firebug nam omogu ćuje da se po pritiskanju desnog dugmeta miša na neki element na HTML strani i izborom opcije „ Inspect Element “ prikažu informacije o elementu koji sadrži CSS karakteristike. •



43



NAPOMENA: Sve promjene (boja, pozadina,...) pravio sam u progamu Notepad++ izborom css fajlova, npr. fw_color.css i u njemu mijenjam boje podloge kod logo-a u header -u. Pomoću programa Firebug i Web Developer -a samo detektujem koji su kodovi, a onda otvaram program Notepad++ i u njemu vršim izmjene koje želim. Paziti kad snimamo u Notepad++ da snimimo u tipu css. Uspio sam promijeniti logo na sledeći način: Koristio sam logotipe škole koje sam kreirao pomo ću programa Gimp preuzetog sa lokacije http://www.gimp.org/ i njihovi nazivi su: mylogo (visina 100 piksela ) i mylogo_small (visina 50 piksela).

SLIKA 5.1 Izrada logo-a škole

Pomenute

logotipe

sam kopirao u folder na lokaciji C:\server\moodle\theme\formal_white. U programu Notepad++ otvorio sam fajl „header.html“ koji se nalazi na lokaciji C:\server\moodle\theme\formal_white. U editoru Notepad++ prikazano da je umjesto logo.jpg trebalo unijeti mylogo.jpg i umjesto logo_small.jpg trebalo je unijeti mylogo_small.jpg (odnosi se na
). Prikazani kodovi iz editora to i prikazuju:

/ mylogo.jpg ' />

/ mylogo_small.jpg' />


44



Na sledećoj slici možemo vidjeti kako izgleda naslovna strana administratora (Miloš Nenad) nakon izmjene logo-a.

SLIKA 5.2 Naslovna strana Moodle-a OŠ „Ivan Goran Kova čić“ Mrkonjić Grad

Napomena: Sa lokacije http://sourceforge.net/project/showfiles.php?group_id=95717&package_id=102072 preuzeo sam program Notepad++ v5.0.3. Zbog efikasnijeg rada sa CSS -om sa lokacije https://addons.mozilla.org/en-US/firefox/addon/60 preuzeo sam program Web Developer 1.1.6 i instalirao ga u Firefox web pretraživaču. Na lokaciji http://www.drpic.com/ vršio sam obradu logo-a. Promjene boje header -a (zaglavlja) u bijelu uradio sam u programu Notepad++ tako što sam u otvorenom fajlu fw_color.css koristio slede će kodove: *** Header ***/ #header-home, #header { background-color: #FFFFFF; border-color:#C6BDA8; } Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


45



5.2. Prijavljivanje na E-learning sistem Kada u web pretraživa ču unesemo adresu lokacije našeg e-learning sistema, npr. www.websajtskole.org/moodle pojavi će se uvodni ekran na kojem je potrebno izvršiti prijavljivanje na sistem pomo ću korisničkog imena i lozinke u podru č ju „ Login“. Prethodno je najbolje u padajućem meniju kombo boksa izabrati jezik radnog okruženja kao na slici .

SLIKA 5.3 Izbor jezika

Po izboru jezika treba pritisnuti „ Login“ (Prijava) na sistem i dobije se slede ći okvirni dijalog kao na slici .

SLIKA 5.4 Prijava na sistem

U podru č ju Korisničko ime (User name) potrebno je unijeti ve ć dodijeljeno korisni čko ime i lozinku od administratora lokacije. Za neke kurseve mogu ć je pristup i neregistrovanim korisnicima u ulozi gosta. U slu čaju zaboravljenih parametara sistema bira se dugme „Da, treba mi pomoć za pristup sistemu. Ove stavke definisao je administrator sistema u bloku na lijevoj strani radnog okruženja pod imenom „Administracija sajta“ kao na slici



46



SLIKA 5.5 Blok Administracija sajta

U našem slučaju administrator je („Upravljanje provjerom indentiteta“) zbog zaštite Informacionog sistema škole odlu čio da onemogu ći korisnicima da sami prave svoje naloge, tj. sve naloge pravi će ručno samo administrator i proslije đivati ih (korisni čko ime i lozinku) do korisnika sistema kao na slici.

SLIKA 5.6 Upravljanje provjerom identiteta (Administracija sajta)

Napomenimo da je mogu će (u našem slu čaju to administrator ne dozvoljava) i samostalno prijavljivanje na sistem kao novi korisnik i pravljenje naloga potvr đivanjem putem e-pošte. To je uobi čajen način provjere identiteta. Poslije prijave i izbora novog imena korisnika i lozinke e-pošta se šalje na njegovu adresu. Pomo ću sigurnog linka, koji se nalazi na stranici e-pošte, korisnik potvr đuje svoj nalog. Podaci koji su uneseni upore đuju se sa onima koji su sačuvani u Moodle bazi podataka. Da li će se ovaj sistem (registracija i prijavljivanje elektronskom poštom) u budu ćnosti primjenjivati u školi zavisi će od odluke uprave škole i administratora.



47



SLIKA 5.7 Načini pristupa E-learning sistemu

Sa slike vidimo da se u lijevom bloku unosi korisni čko ime i lozinka za ve ć postojeće korisnike, a u desnom bloku se unose podaci za nove korisnike. Izborom dugmeta „Kreiranje novog korisni čkog naloga“ bi ćemo obavješteni da je za omogu ćavanje prijavljivanja i pomo ću elektronske pošte potrebno koristiti „ reCAPTCHA“ i preuzeti jedan „ API key“ sa lokacije http://recaptcha.net/api/getkey .

SLIKA 5.8 Prijava za preuzimanje „API key“



48



reCAPTCHA

Klijent-server komponente- reCAPTCHA plugins

server Korisnik/Klijent računar

Aplikacioni server

Kontrolni server Omogućavanje „back-end“ usluga za sve aplikacione servere

Server aplikacija koji ima instaliran reCAPTCHA plugin

Rješavanje CAPTCHA prikazanog u aplikaciji

SLIKA 5.9 Prikaz kako radi „reCAPTCHA API“

1. Korisnik učitava web stranicu sa reCAPTCHA učitanim Java skript upitom. 2. Korisnik pretražuje zahtjeve upita za reCAPTCHA. reCAPTCHA daje korisniku upit i znak da identifikuje upit. 3. Korisnik popunjava formu web stranice i prihvata rezultate aplikacionog servera, zajedno sa znakovima upita. 4. reCAPTCHA provjerava korisnikov odgovor, i daje nazad odgovor. 5. Ako je tačno, dozvoljava se korisniku pristup nekim od servisa i informacija. Npr. dozvoljava im se da komentarišu na forumu, registruju za wiki, ili da imaju pristup adresama e-pošte. Ako je neta čno, možemo dopustiti korisnicima da probaju ponovo.

5.2.1. Podešavanje reCAPTCHA Domain Name:

Public Key: Private Key:

localhost reCAPTCHA will only work on this domain and subdomains. If you have more than one d omain (or a staging server), you can create a new set of keys.

6LdxdQMAAAAAAHfWTYBzV3T9iN--lLZRy6OHNFyM Use this in the JavaScript code that is served to your u sers

6LdxdQMAAAAAAAT2RfYGyhnrlLb5SHbCMfxo5rA3 Use this when communicating between your server and our server. Be sure to keep it a secret.

SLIKA 5.10 Prikaz ključeva dobijenih sa lokacije reCAPTCHA

U bloku „Administracija sajta“ izborom „Korisnici/Provjera identiteta“ i „Provjera identiteta putem e-pošte“, potrebno je uklju čiti „reCAPTCHA“ element kao na slici.



49



SLIKA 5.11 Provjera identiteta putem e-pošte

Sad je potrebno u bloku „Administracija sajta“ izabrati „Korisnici/Provjera identiteta“ i potom „Upravljanje provjerom identiteta“ i unijeti javni i privatni klju č koji smo dobili sa lokacije reCAPTCHA kao na slici.

SLIKA 5.12 Unos ključeva u ReCAPTCHA

5.2.1.1. Prijavljivanje na sistem kao novi korisnik putem e-pošte Kada na po četnoj strani sistema izaberemo opciju prijavljivanje (login) dobijemo dva bloka jedan do drugog kao na slici. Izborom na desnom bloku dugmeta „Kreiranje novog korisničkog naloga“ otvori nam se sljede ća strana kao na slici i potrebno je unijeti podatke o sebi kao korisniku sistema.

SLIKA 5.13 Prijavljivanje novog korisnika

Ako dobijemo slede će obavještenje o greški kao na slici onda to zna či da je potrebno izvršiti SMTP podešavanja konfiguracionog fajla u modulu „Administracija sajta“. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


50



SLIKA 5.14 Poruka o greški

Ako se korisnik, npr. korisni čko ime: „oliveramg“ pokuša prijaviti na sistem bez dobijene e-pošte koju treba da primi na adresi [email protected] sistem će upozoriti na to da je potrebno potvrditi prijavu registracije e-poštom.

SLIKA 5.15 Potvrđivanje prijavljivanja u e-pošti linkom

Ako je korisnik pritisnuo link u e-pošti njemu će se u pretraživa ču učitati početna strana E-learning sistema škole i mo ći će se prijaviti na sistem pod korisni čkim imenom i lozinkom.

5.3. Nalozi i ovlaš ćenja Nalozi omogućuju korišćenje resursa sistema i u „Administraciji sajta“ organizovani su po modulima: „Pregled spiska korisnika“, „Zahtjevne akcije korisnika“, „Dodaj novog korisnika“, „Postavljanje korisnika“, „Postavi slike korisnika“, „Polja profila korisnika“.

5.3.1. Dodavanje novog korisnika Ako je administrator onemogu ćio prijavljivanje novih korisnika e-poštom onda je potrebno dodati ih ru čno iz bloka „Administracija sajta“ izborom opcije „Dodaj novog korisnika“.

SLIKA 5.16 Dodavanje novog korisnika

Na slici vršimo unos podataka za novog korisnika pri čemu primjećujemo da su polja označena crvenim zvjezdicama obavezna. Pored ovih obaveznih polja mogu će je unijeti i opis, sliku i interesovanja korisnika. Poslije izvršenih unosa potrebno je izabrati dugme „Ažuriraj Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


51



profil“ i poslije toga izabrati po četnu stranu na kojoj će se novi korisnik prijavljivati na sistem pomoću svog korisni čkog imena i lozinke.

SLIKA 5.17 Unos podataka za novog korisnika

Na ovaj na čin administrator dodaje sve korisnike sistema.

5.3.2. Ovlašćenja U modulu „Ovlaš ćenja“ potrebno je definisati uloge i korisni čka pravila u odnosu na korišćenje resursa sistema. Sastoji se iz opcija: „Definiši ulogu“, „Dodijeli globalne uloge“, „Korisnička pravila“. Izborom opcije „Ovlaš ćenja“ i podopcije „Definiši uloge“ mogu će je vršiti dodjelu uloga kao što je to prikazano na slici. Vidimo da postoje tri dugmeta kojima možemo upravljati ulogama, dozvoljavati dodjeljivanje i mijenjanje uloga. Izborom dugmeta „Dodaj novu ulogu“ vršimo dodjeljivanje nove uloge.



52



SLIKA 5.18 Uloge u E-learning sistemu

Moguće je dodijeliti slede će uloge: administrator, kreator kursa, predava č sa uređivačkim pravima, predava č bez ure đivačkih prava, student, gost, identifikovani korisnik. Opišimo ove uloge:

Administrator (admin) – može pristupati svim resursima sajta i vršiti izmjene u svim kursevima. Dodjeljuje uloge svim ostalim korisnicima sistema. Kreator kursa (Course creator ) – ima ovlaš ćenja kreiranja novih kurseva i u čenja u njima. Predavač sa uređivačkim pravima ( Teacher ) – može raditi bilo šta sa kursevima uklju čujući aktivnosti i ocjenjivanje studenata (u čenika). Ova uloga se automatski dodeljuje kreatorima novih kurseva i ne dodeljeje ukoliko kreator ve ć ima neophodan nivo pristupa u nadre đenom kontekstu. Predavač bez uređivačkih prava ( Non-editing teacher ) – može u čiti u kursevima i ocjenjivati studente (učenike), ali ne može vršiti druge aktivnosti. Student (Student ) – oni imaju manja odobrenja prilikom rada sa kursevima. Korisnicima koji upišu kurs bi će automatski dodijeljena ova uloga. Guest ( Guest ) – imaju najmanja odobrenja i obi čno ne mogu unositi tekst nigdje. Da bi mogli se mogle slati poruke na forume i sli čno potrebno je da korisnik propisno pristupi sistemu. Identifikovani korisnik ( Authenticated user ) – svi prijavljeni na sistem kao korisnici. Osigurava mogu ćnost da svi korisnici mogu da rade makar nešto korisno na nivou sajta (npr. čitaju poruke na diskusionim forumima, pristupaju resursima i sl.). Primjer dodijeljene uloge („Dodijeli globalne uloge“) administratora na ime Miloš Nenad prikazan je na slede ćoj slici.



53



SLIKA 5.19 Dodijeljena uloga administratora sistema

5.4. Kursevi Modul „Kursevi“ sastoji se iz modula: „Dodavanje/Ure đivanje kurseva“, „Upisi“, „Zahtjev kursa“, i „Rezervne kopije“. Za kreiranje kurseva potrebno je imati dodijeljene privilegije od administratora sistema. Nove kurseve pored administratora mogu da kreiraju kreatori (creators) i oni ujedno mogu i da predaju. Korisnici u ulozi nastavnika ili profesora vezani su za pojedine ili više kurseva. Prvo ćemo kreirati kategorije a onda kurseve koji im pripadaju. Izaberimo u bloku lijevo „Administracija sajta“ modul „Kursevi“ i zatim „Dodavanje/Uređivanje kurseva“.

SLIKA 5.20 Modul „Kursevi“ Na sledećoj stranici, kao na slici, prikazane su opcije dodavanja kategorija i kurseva.

SLIKA 5.21 Dodavanje kategorija i kurseva

Opcija „Miscellaneous“ ozna čava kategoriju podrazumijevane vrijednosti, tj. kategoriju raznovrstan (razno). Pritisnimo na dugme „Dodaj novu kategoriju“ i dobi ćemo novu stranicu kao na slici. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


54



SLIKA 5.22 Unos kategorije

Unijeli smo za naziv kategorije „9. RAZRED“ i pritisnimo „Sa čuvaj promjene“. Sada je napravljena kategorija kurseva „9. RAZRED“ i možemo je vidjeti na po četnoj strani na desnom donjem dijelu. Uklju čimo uređivanje pritiskom na dugme „Uklju či uređivanje“ i sada ćemo strelicama „pomakni ulijevo“ i „premjesti gore“ postaviti blok za „Kategorije kurseva“ gore na lijevu stranu. Dodajmo podkategoriju kategoriji „9. RAZRED“ pod imenom „INFORMATIKA“ tako što ćemo izabrati kategoriju „9. RAZRED“ i na slede ćoj stranici izaberimo opciju „Dodaj podkategoriju“.

SLIKA 5.23 Unos podkategorije „INFORMATIKA“

Unesimo u podru č je „Naziv kategorije“ tekst „INFORMATIKA“ i pritisnimo „Sa čuvaj promjene.“ Na ovaj na čin kreirana je podkategorija „INFORMATIKA“ kojoj ćemo sada dodati podkategoriju pod imenom „ Osnove programiranja i programski jezici“. Izborom podkategorije „INFORMATIKA“ otvara se nova stranica i na njoj biramo „Dodaj novu kategoriju“ kao na slici. Unesimo potrebne podatke i podkategorija „Osnove programiranja i programski jezici“ će biti kreirana.

SLIKA 5.24 Prikaz kreiranja podkategorije „Osnove programiranja i programski jezici“

Kurseve kreiramo tako što izaberemo podkategoriju npr. „Osnove programiraranja i programski jezici“ i izaberemo dugme „Dodaj novi kurs“ kao na slici.

SLIKA 5.25 Dodavanje novog kursa „Ciklična algoritamska struktura“ Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


55



U novootvorenoj stranici za dodavanje kursa ima sedam modula u koje je potrebno unijeti podatke tastaturom ili ih izabrati iz padaju ćih menija. To su slede ći moduli: •

•

•

•

•

•

Opšti – pruža osnovne informacije o kursu, Upisi – predstavlja na čine upisivanja na kurs, uloge, vremensko trajanje koriš ćenja kursa, upisni period, Obavještavanje o isteku upisa na kurs – obavještavanje i podešavanje vremena za istek roka upisa, Grupe – podešavanje da li ima grupa i da li su vidljive, Dostupnost – podešavanje kome je kurs dostupan i da li je dostupan u ulozi gosta, podešavanje lozinke za pristup kursu, Jezik – izbor jezika kursa koji će se koristiti kao podešeni, tj. studenti (u čenici) ne će moći izabrati i druge jezike osim podešenog,

Preimenovanje uloge – unošenje osobe koja je zadužena za kurs (profesor, kreator kursa, administrator). Unesimo i izaberimo podatke potrebne za kreiranje novog kursa „Cikli čna algoritamska struktura“ koriš ćenjem svih sedam modula kao na prikazanim slikama koje slijede. •

5.4.1. Modul „Opšti“ U ovom modulu nalaze se opšte informacije o kursu i one su definisane u slede ćim stavkama: •

Kategorija – predstavlja kategoriju kojoj pripada kurs koji dodajemo,

•

Puno ime kursa – uneseno ime kursa koji dodajemo (Cikli čna algoritamska struktura),

•

Kratki naziv – je šifra predmeta u nastavnom planu i programu,

•

Rezime – predstavlja kratki sažetak opisa kursa,

•

Format – je način predavanja, sedmi čni, tematski, društveni idr.,

•

Broj sedmica/tema – ozna čava dužinu trajanja kursa,

•

Datum početka kursa – je ta čan datum kad po činje kurs,

•

Skriveni odjeljci – predstavljaju odjeljke koje ne trebaju da vide u čenici (studenti),

•

Broj vijesti koje treba prikazati – su vijesti o predmetu,

•

•

•

•

Prikaz ocjena - profesor može izabrati da ocjene budu prikazane ili da budu skrivene od učenika (studenata), Prikaz izvještaja o aktivnostima – može se podesiti da bude vidljiv ili ne prikaz broja upisanih na kurs kao i broja posjeta kursu, Maksimalna veličina datoteka za postavljanje – je najve ća veličina datoteke koja se može postaviti na web stranici, Da li je ovo metakurs? – preporu čena vrijednost je „Ne“.

Ako nam neka od stavki nije dovoljno jasna onda ćemo izborom ikone objašnjenja dobiti dodatna pojašnjenja u otvorenom okvirnom dijalogu. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


56



SLIKA 5.26 Modul „Opšti“ za unos i izbor podataka

5.4.2. Modul „Upisi“ Predstavlja načine upisivanja na kurs, uloge, vremensko trajanje koriš ćenja kursa, upisni period i zabrane upisa na kurs. Sastoji se od sljede ćih stavki: •

•

•

•

•

•

Dodaci za upis – ostaviti podrazumijevanu vrijednost, Podrazumijevana uloga – podrazumivana je uloga „Student“ (u čenik) ali može imati i druge uloge kao što su: administrator, course creator, teacher, non-editing teacher, guest, Može se upisivati na kurs – odobrenje upisa na kurs i ograni čenje vremenskim periodom, Datum početka – ozna čava tačan datum kad po činje kurs, ali je prethodno potrebno izabrati ograni čen vremenski period upisa kursa, Datum završetka kursa – označava tačan datum kad završava kurs, Upisni period – predstavlja rok upisa na kurs ako je prethodno isklju čen datum završetka kursa.



57



SLIKA 5.27 Modul „Upis“

5.4.3. Modul „Obavještenje o isteku upisa na kurs“ Ovaj modul sastoji se od sljede ćih stavki: •

•

•

Obavijesti – predstavlja dozvoljavanje ili ne slanja obavijesti profesora ili administratora, Obavijesti studente – je podešavanje sistema za obavještavanje studenata (u čenika), a može biti dozvoljeno ili ne, Granična vrijednost za trajanje članstva – vremensko upozorenje o trajanju članstva u nekom kursu.

SLIKA 5.28 Modul „Obavještenje o isteku upisa na kurs“

5.4.4. Modul „Grupe“ Obuhvata slede će stavke: •

•

Grupni mod – označava da li je u kursu mogu će raditi po grupama, Obavezno – predstavlja da li je kurs obavezan za sve studente (u čenike), standardno je podešeno na „Ne“.

SLIKA 5.29 Modul „Grupe“

5.4.5. Modul „Dostupnost“ Sadrži sledeće stavke: •

Dostupnost – predstavlja da li je ili nije kurs dostupan studentima (u čenicima),



58


•


Lozinka za upis kursa – u ovom polju unosi se lozinka pristupa kursu, a nju je odredio i dodijelio predava č samo onima koji poha đaju određeni predmet. Pristup gostima – standardno je podešeno da je zabranjen pristup gostima, a može se izabrati i da im se odobri sa ili bez lozinke da poha đaju pojedine kurseve.

SLIKA 5.30 Modul „Dostupnost“

5.4.6. Modul „Jezik“ Stavka Obavezan jezik – predstavlja mogu ćnost da se izabere neki od jezika u padajućem meniju (Srpski, Bosanski, Hrvatski, Engleski) i onda ne bi bilo mogu će da student (učenik) izabere neki drugi jezik koji želi. Iz tog razloga je najbolje da ova stavka ima izabranu standardnu vrijednost „Nije obavezno“.

SLIKA 5.31 Modul „Jezik“

5.4.7. Modul „Preimenovanje uloge“ U ovom modulu unose se samo one osobe koje rade na kursu. Sa slike se vidi da je potrebno popuniti samo polja za „ Administrator “ i za „ Teacher “ (Predavač). Ostala polja nisu obavezna i mogu ostati i prazna.

SLIKA 5.32 Modul „Preimenovanje uloge“

Kada završimo popunjavanje podataka o kursu potrebno je izabrati dugme „Sa čuvaj promjene“ koje se nalazi na dnu stranice i sve naše izmjene bi će sa čuvane. Ako bi se desilo da ne izaberemo ovo dugme tada bismo izgubili sve izmjene koje smo napravili vezane za kurs. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


59



Na sličan način kreiraćemo i sve ostale kurseve (za sve razrede) u okviru odgovaraju ćih kategorija i podkategorija. Po četna stranica će izgledati kao na slici.

SLIKA 5.33 Početna – administratorska strana E-Learning si stema sa kursevima

Da bi u opisu kurseva na naslovnoj stranici sistema bili vidljivi „Administrator“ i „Teacher “ potrebno je u bloku „Administracija“ izabrati stavku „Izgled“ i njenu podstavku „Menadžeri kurseva“ kao na slici.

SLIKA 5.34 Izbor „Menadžeri kurseva“

Izborom opcije „Menadžeri kurseva“ pojavljuje se slede ća stranica za podešavanje kao na slici. Izborom, tj. potvr đivanjem polja ispred „ Administrator “ i „Teacher “ omogućuje se mogu ćnost prikaza ovih stavki u opisima kurseva na po četnoj stranici sistema. Ovo podešavanje nam omogu ćava kontrolu nad tim ko se pojavljuje pod opisom kursa na početnoj stranici E-learning sistema. Korisnici trebaju da imaju najmanje jednu ulogu pod nekim kursem da bi im bilo omogu ćeno pojavljivanje pod opisom kursa. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


60



SLIKA 5.35 Izbor ko će se pojaviti pod opisom kursa na po četnoj strani

Naprimjer ako je za kurs „Linijska algoritamska struktura“ u ulozi administratora Miloš Nenad, a u ulozi predava ča Aleksandar Nenad onda je potrebno izvršiti dodjeljivanje uloga u pomenutom kursu na slede ći način: Prvo izaberemo kurs „Linijska algoritamska struktura“ i na otvorenoj administratorskoj stranici za uređivanje kursa izaberemo u bloku „administracija“ stavku „Dodijeli uloge“.

SLIKA 5.36 Izbor dodjele uloga

U novootvorenoj stranici prikazane su uloge svih korisnika kursa kao na slici. One su podešene tako što se izabere npr. u koloni „Uloge“ (kao na slici) izabere neka od uloga koja se želi podesiti pa se toja ulozi pridruži odgovaraju će ime i prezime korisnika sistema.



61



SLIKA 5.37 Prikaz dodijeljenih uloga za kurs

Prikažimo npr. podešavanje uloge za Teacher (predava č), tj. dodajmo ime i prezime Aleksandar Nenad ulozi „ Teacher “. Prvo pritisnimo strelicom miša pod „Uloga“ (slika) ulogu Teacher . Na sledećoj stranici (SLIKA 5.38) potrebno je da iz spiska potencijalih korisnika (kolona desno) izaberemo željeno ime Aleksandar Nenad, zatim da za stavku „Uloga koja se dodjeljuje“ izaberemo Teacher i na kraju pritisnemo dugme „Dodaj“. Nakon toga u koloni lijevo (SLIKA 5.38) pojavi će se ime korisnika Aleksandar Nenad. Ostale uloge ( Administrator , Student ) dodali smo na sli čan način.

SLIKA 5.38 Dodjela uloge Teacher korisniku pod imenom Aleksandar Nenad

Na početnoj stranici E-learning sistema u spisku kurseva za kurs „Linijska algoritamska struktura“ pojavi će se natpis - Administrator: Miloš Nenad, Predava č: Aleksandar Nenad.

5.5. Prijavljivanje korisnika Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“ u E-learning sistem Prijavljivanjem korisnika u ulozi „ Student “ pod korisničkim imenom „oliveramg“ (Olivera Šarac-Nenad) dobije se korisni čko okruženje sistema kao na slici. Potrebno je napomenuti da joj je prethodno dodijeljena ova uloga kao na slici (SLIKA 5.41 Dodjela uloge „Student “ za korisnika Olivera Šarac-Nenad). Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


62



SLIKA 5.39 Korisničko okruženje: Olivera Šarac-Nenad u ulozi „Student“

5.5.1. Izbor željenog kursa iz spiska kurseva Izborom nekog od kurseva npr. za 9. razred pod imenom „Linijska algoritamska struktura“ na slede ćoj stranici bi će potrebno unijeti lozinku za kurs koja je dodijeljena od strane predavača kao na slici. Važno je napomenuti da za ovaj kurs administrator nije dozvolio pristup u ulozi gosta, tj. bez lozinke.

SLIKA 5.40 Prijava na kurs od strane korisnika u ulozi „Student“ Olivera Šarac-Nenad Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


63



5.6. Predavač (Teacher) - Dodjela uloga i lozinki korisnicima kurseva Za kurs „Linijska algoritamska struktura“ predava č je Aleksandar Nenad. Potrebno je da se predavač prijavi na sistem pod svojim korisni čkim imenom „acomg“ i da izabere ovaj kurs, a potom da izabere opciju „Dodijeli uloge“. Dobi ćemo stranicu sa slede ćim podešavanjima kao na prikazanoj slici.

SLIKA 5.41 Dodjela uloge „Student“ za korisnika Olivera Šarac-Nenad

Sa slike se vidi da je potrebno u spisku potencijalnih korisnika (ima ih trenutno 3) izabrati korisnika Olivera Šarac-Nenad i za ulogu koja se dodjeljuje izabrati „ Student “ pa potom pritisnuti dugme „Dodaj“ čime će kurs dobiti korisnika u ulozi „ Student “.

SLIKA 5.42 dodijeljena uloga Student

Predavač (Teacher ) dodijeliće lozinku kursu tako što će izabrati željeni kurs, a potom iz bloka „administracija“ izabrati opciju „podešavanja“ i nakon toga dobi ćemo stranicu „Uređivanje podešavanja kursa“ i na njoj u modulu „Dostupnost“ definisa ćemo parametre kao na slici. Možemo primijetiti da je predava č izabrao da je ovaj kurs dostupan studentima. Izabrao je za lozinku kursa „e18is7r“ i saopšti će je korisniku kursa Olivera Šarac Nenad. Pristup u ulozi gosta za ovaj kurs nije dozvoljen. Na sličan način omogu ćiće se i drugim korisnicima pristup kursevima.



64



SLIKA 5.43 podešavanje lozinke za kurs „Linijska algoritamska struktura“

Korisnik Olivera Šarac-Nenad u ulozi „ Student “ prijaviće se u sistem koriš ćenjem lozinke kursa „Linijska algoritamska struktura“ „ e18is7r “ i nakon prijave dobi ćemo izgled kao na slici.

SLIKA 5.44 Prijava na kurs „Linijska algoritamska struktura“

Sad je omogu ćeno korišćenje sadržaja ovog kursa.

5.7. Prijavljivanje u ulozi „Teacher“ (Aleksandar Nenad) u sistem Predavač se prijavljuje na sistem koriš ćenjem svog korisni čkog imena (npr. „acomg“) i dodijeljene lozinke (npr. „e18is7r“) kao na slici.

SLIKA 5.45 Prijava u sistem u ulozi „Teacher“ (Predavač) Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


65



Nakon unosa potrebnih podataka sistem odobrava pristup i omogu ćuje se korišćenje resursa kao na slici. Radno okruženje „ Teacher “ (Predava č) prikazuje kurseve koji su mu dodijeljeni.

SLIKA 5.46 Prijava u sistem u ulozi „Teacher“ (Predavač)

Sa slike se vidi da je Predava č nadležan za sledeće kurseve: Linijska algoritamska struktura, Razgranata algoritamska struktura, Cikli čna algoritamska struktura, Osnovne Internet usluge i Računarska multimedija. Izborom odre đenog kursa „ Teacher “ (Predava č) će vršiti administraciju kursa. Ako bismo željeli da naš predava č ima ovlaš ćenja da sam može kreirati nove kurseve onda bi bilo potrebno dodijeliti mu ulogu „Kreator kursa“ ( Course creator ). To će omogu ćiti administrator sistema izborom u bloku „Administracija sajta“ stavke „Korisnici“ i u podstavci „Ovlaš ćenja“ potrebno je izabrati opciju „Dodijeli globalne uloge“. Dalje se podešava sli čno kao na slici (str. 52) tako što se izabere uloga „ Course creator “ (Kreator kursa) i dodijeli mu se korisnik pod imenom Aleksandar Nenad. Sad je omogućeno da Predava č koji ima ulogu i Kreatora kursa može pored administracije kursa dodavati i nove kurseve.



66



SLIKA 5.47 Podkategorija „Osnove programiranja i programski jezici“

Predavač može da dodaje nove kurseve, npr. u podkategoriju „Osnove programiranja i programski jezici“, izborom dugmeta „Dodaj novi kurs“.

5.8. Rezervne kopije (Backup) O pravljenju rezervnih kopija ( backup-a) najviše treba da se brine administrator sistema, ali i predava čima je dodijeljena mogu ćnost da ih mogu praviti. U njima mogu da se nalaze dijelovi ili potpune kategorije sa kursevima. One mogu kasnije da se iskoriste na više na čina. Jedan od njih je da se u slu čaju nekih grešaka ponovo vrate pohranjeni sadržaji. Drugi na čini su da se iskoriste za kopiranje sadržaja iz jedne kategorije kurseva u drugu i da omogu će usklađivanje kurseva na serveru sa kursevima na lokalnom ra čunaru.

5.8.1. Pravljenje rezervnih kopija (Backup) Administrator sistema može da definiše na koji na čin će se praviti rezervne sistema. Izborom u bloku „Administracija sajta“ (na lijevoj strani) stavke „Kursevi“ i njene podstavke „Rezervne kopije“ otvara se stranica u kojoj je potrebno izabrati unos koji definiše šta će uključivati pravljenje rezervne kopije.

SLIKA 5.48 Blok „Administracija sajta“ Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


67



Nakon izbora podstavke „Rezervne kopije“ otvara se stranica koja je prikazana na slici.

SLIKA 5.49 Izbor stavki rezervne kopije

Na slici je prikazano da se može izabrati i automatsko pravljenje rezervnih kopija sa uključivanjem modula kursa sa ili bez korisni čkih podataka. Mogu će je izabrati i da li će se uključiti svi korisnici sistema ili samo pojedini, kao i opcije u vezi izvještaja o aktivnostima, datoteka sajta, datoteka kursa, poruke, blog-ovi, broj rezervnih kopija koji se treba čuvati za svaki kurs. Omogu ćen je i izbor dana u sedmici i podešavanje vremena kad će se vršiti automatsko pravljenje rezervnih kopija. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


68



Na primjeru kursa „Osnovne Internet usluge“ prikaza ćemo na koji na čin „Predava č“ može da napravi rezervnu kopiju. Prvo se izabere pomenuti kurs, a potom u prikazanom sadržaju kursa potrebno je izabrati u bloku „Administracija“, na lijevoj strani, „Kreiranje rezervne kopije“ kao na slici.

SLIKA 5.50 Blok „Administracija“

U sledećem koraku na prikazanoj stranici, kao na slici, ima ćemo mogućnost da izaberemo (potvrdimo polja ili ne) stavke aktivnosti kao i stavke korisni čkih podataka pojedinačno.

SLIKA 5.51 Izbor stavki za rezervnu kopiju

Sa slike se vidi da se može za prvi i tre ći nivo stavki mogu uklju čiti ili isključiti (Sve/Nema) sve stavke, dok za srednji nivo stavki podešavanja se vrše izborom opcija (Da/Ne) u padajućoj listi. Mogu će je birati da li će se kopirati: samo korisnici koji su upisani na ovaj Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


69



kurs ili svi u sistemu, izvještaj o aktivnostima, korisni čke datoteke, datoteke kursa, datoteke sajta korišćene u ovom kursu, istorija ocjena. U tre ćem nivou vrši se izbor koje će uloge biti kopirane u rezervnoj kopiji. Izborom dugmeta „Nastavak“ slijedi novi korak.

SLIKA 5.52 Unos imena rezervne kopije

Na ovom dijelu stranice gdje se detaljno opisuje rezervna kopija i šta će ona sadržavati potrebno je unijeti ime rezervnoj kopiji koja će biti sačuvana u ZIP arhivi. Izborom dugmeta „Nastavak“ na dnu stranice dobi ćemo napravljenu gotovu rezervnu kopiju kao na slici.

SLIKA 5.53 Tok pravljenja rezervne kopije (Backup)

Na slici je prikazan potpuni tok procesa i može se primijetiti na dnu stranice „Kreiranje rezervne kopije je uspješno završeno“ što zna či da je završeno pravljenje rezervne kopije ( Backup). Izborom dugmeta „Nastavak“ dobi ćemo spisak svih napravljenih rezervnih kopija sa Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


70



detaljnim podacima kao na slici. Najbolje je rez. kopiju sa servera kopirati i čuvati na sigurnom mjestu.

SLIKA 5.54 Spisak sigurnosnih kopija

5.8.2. Vraćanje rezervne kopije (Restore) Pomoću prethodno napravljene rezervne kopije ( Backup) moguće je kategoriju kurseva ili kurs pojedina čno vratiti u prethodno stanje. Potrebno je da se iz bloka „Administracija“ izabere stavka „Restauriranje rezervne kopije“ kao na slici.

SLIKA 5.55 Blok „Administracija“ – Restauriranje rezervne kopije

Na stranici će se otvoriti direktorij sa uskladištenim rezervnim kopijama kao na slici. Ako je rez. kopiju potrebno unijeti sa lokalnog ra čunara u Moodle to se može uraditi korišćenjem opcije „ Upload “ pri radu sa datotekama.

SLIKA 5.56 Pohranjena rezervna kopija (Backup)

Izborom opcije „Restauriranje rezervne kopije“ (slika) pokrenu ćemo proces vra ćanja na prethodno stanje i na stranici će se tražiti da se potvrdi „Da“ ili „Ne“. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


71



SLIKA 5.57 Izbor vraćanja rezervne kopije

Izborom dugmeta „Da“ otpo činje proces vra ćanja rezervne kopije pod imenom „rezervna_kopija-cf105-28102008-2244.zip“ i pojavljuje se slede ća stranica kao na slici.

SLIKA 5.58 Detalji o rezervnoj kopiji



72



Na slici su prikazani koraci o postupku vra ćanja rez. kopije, detalji o kursu, kreiranju rezervne kopije i o rezervnoj kopiji. Izborom dugmeta „Nastavak“ može se izabrati da li će se rez. kopija vratiti u novi kurs (to je mogu će samo uz ovlaš ćenja) ili će se dodati u postoje ći kurs (uz prethodno brisanje ili dodavanjem podataka postoje ćim podacima).

SLIKA 5.59 Izbor opcija vraćanja rezervne kopije

Nakon izbora opcije, npr. „Postoje ći kurs – prethodno brisanje kursa“, potrebno je izabrati dugme „Nastavak“ nakon čega se otvara slede ća stranica na kojoj je potrebno izvršiti izbor kursa za vra ćanje rez. kopije.

SLIKA 5.60 Izbor kursa za restauriranje

Izborom kursa „Osnovne Internet usluge (CF105)“ sistem nas obavještava da proces restauriranja može duže potrajati.

SLIKA 5.61 Obavještenje o restauraciji

Nakon izbora dugmeta dugmeta „Restaurirajte ovaj kurs upravo upravo sada!“ pokre će se završni proces vraćanja rezervne kopije. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


73



SLIKA 5.62 Detalji procesa restauracije

Sa slike se može primijetiti da je restauriranje podataka uspješno završeno i izborom dugmeta „Nastavak“ otvara se stranica kursa „Osnovne Internet usluge“ koji je sad mogu će koristiti. Za sve ostale kurseve sistema postupak pravljenja rezervne kopije i postupak vra ćanja rezervne kopije u stistem je sli čan.

5.9. Administracija aktivnosti (resursa) u kategorijama kurseva Pri kreiranju kategorija kurseva i kurseva mogu će je birati aktivnosti, to jest module za učenje i komunikaciju. Oni se mogu postavljati željenim redoslijedom koji kasnije može biti promjenljiv, mijenjati sadržaj i brisati ako bude potrebno. To je mogu će uraditi na na čin da u Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


74



gornjem desnom uglu izaberemo dugme „Uklju či uređivanje“ kao na slici. Drugi na čin je pomoću bloka „Administracija“ izborom pomenute opcije.

SLIKA 5.63 Izbor ure đivanja

Nakon toga se na stranici pojavljuju dodatne kontrole koje omogu ćuju: dodavanja resursa, aktivnosti, ažuriranja, premještanja, vidljivost ili nevidljivost grupa, vidljivost ili nevidljivost sedmica kursa, dodjeljivanja uloga idr.

SLIKA 5.64 Dodatne kontrole

Da bi se dodale neke od aktivnosti potrebno je pritisnuti na padaju ću listu “Dodaj aktivnost” i izabrati željenu aktivnost kao na slici.

SLIKA 5.65 Dodavanje aktivnosti

Na slici su prikazane aktivnosti koje se mogu dodati u izabrani kurs. Predstavimo ukratko neke od aktivnosti: Forum – omogućuje postavljanje odre đene teme za diskusiju, kao i diskusiju na ve ć postavljenu temu. Može se diskutovati sa drugim studentima i predava čima i diskusija je asinhrona. Zna čaj foruma je u razmjeni mišljenja i traženja pomo ći i rješenja za neke probleme od drugih korisnika sistema. Izbor – može sa se koristi kao mala anketa. Na postavljeno pitanje nudi odgovore sli čno kao u kvizu ili testu i potrebno je izabrati jedan od njih, ali nema ta čnih ili neta čnih odgovora. Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


75



Lekcija – ima više različitih stranica sa materijalima i na kraju su pitanja (ve ćinom višestruki izbor). Struktura materijala odre đuje da li će kretanje kroz lekciju biti jednostavno ili složeno. Naše napredovanje kroz lekciju bi će napred, nazad ili ćemo i dalje ostati u njoj što je uslovljeno našim odgovorima na postavljena pitanja. Pričaonica – predstavlja razmjenu mišljenja, to jest razgovor preko web-a u realnom vremenu. Na ovaj na čin se prikupljaju razli čita mišljenja o nekim temama. Riječnik – omogućuje definisanje odre đenih pojmova i njihovo automatsko povezivanje. Oni se mogu pretraživati na razli čite načine. SCORM/AICC – je skup web paketa po istoimenim standardima i sadrži web stranice, fleš prezentacije, Javascript programe, grafike idr. Test (Quiz) – se koristi za provjeravanje znanja studenata koji koriste kurs. To se izvodi sa pitanjima i zadacima koji su postavljeni u kurs. Odgovori mogu biti: višestruki izbor, ta čno ili netačno, kratki odgovori, podudaranje nekih pojmova, numeri čki, idr. Pitanja su pohranjena u bazi podataka i iz nje se mogu koristiti neograni čen broj puta, kao i za potrebe drugih kurseva uz dozvolu autora pitanja testa (kviza). Prilikom pravljenja pitanja zadaju se skale bodova i vrijednosti za pitanja i na osnovu toga kasnije sistem automatski vrši ocjenjivanje studenata i računa diskriminatorski indeks pitanja na osnovu ta čnih ili netačnih odgovora. Rezultati testova mogu se prenositi na lokalni ra čunar u MS Excel formatu. Wiki – omogućuje grupni rad tako što se može pisati tekst zajedno sa drugim korisnicima kao na školskoj tabli. Prva stranica predstavlja zajedni čku projektnu stranicu. Pristup wikiju se može ograni čiti i ogranizovan je u grupama i podgrupama. Sve stranice su povezane i wiki omogućuje i razmjenu mišljenja. Zadaci – postavljaju ih predava či studentima i pri tom su obi čno odredili krajnji rok za predaju zadataka kao i ocjenu koja se može dobiti. Studenti šalju na server sistemu svoje riješene zadatke u zahtijevanom formatu ( Word , Excel idr.) pomo ću opcije “ Upload ”. Ove zadatke vidi samo predava č na kursu a ne i drugi studenti. Nakon toga predava č u okviru istog modula pregleda, ocjenjuje i daje povratne informacije. Sistem automatski elektronskom poštom nakon pola sata od ocjenjivanja šalje rezultate studentu. Na sličan način kao i aktivnosti dodaju se i resursi. Kao što se vidi sa slike izborom padajuće liste „Dodaj resurs“ i izborom željenog resursa vrši se njegovo dodavanje.

SLIKA 5.66 Dodavanje resursa

Resursi mogu biti dokumenti (tekstualna stranica, web stranica) postavljeni na server ili linkovi koji vode na neki od sadržaja Interneta. Za resurse je važno napomenuti da treba postaviti opciju da se otvaraju u novom prozoru. Sa svim ostalim mogu ćnostima ovog sistema mogu će se upoznati koriš ćenjem literature, naprimjer web lokacija kao što je http://docs.moodle.org/ . Specijalizant: Miloš Nenad, prof.


76



PRILOG - Primjeri E-Learning sistema



77





78





79



ZAKLJUČAK U svakom trenutku sigurnost informacionog sistema škole može da bude ugrožena i to je osnovni razlog realizacije našeg plana mjera zaštite. Reagovanjem na odgovaraju će sigurnosne incidente štiti se IS škole i otklanjaju odre đene prijetnje. Cilj ovakve orijentacije škole je osiguranje neprekinutosti komunikacija i maksimalna zaštita informacionih i drugih resursa. Sprovo đenjem plana mjera zaštite postiže se zadovoljavaju ći nivo informati čke sigurnosti unutar škole. Kao po četni korak u administraciji E-Learning sistema predstavljeno je pravljenje željenog radnog okruženja za korisnike sistema, to jest sopstvene teme, mijenjanjem postojeće teme „ Formal white“. Prikazani su i programi koji su pogodni za takvu namjenu kao i kodovi u editoru na osnovu kojih se mogu vršiti pojedina čne izmjene nekih od elemenata okruženja kao naprimjer: logo-a, zaglavlja, boje pozadine i dr. Opisana su oba na čina prijavljivanja korisnika u sistem. Prvi na čin je da prijavljivanje izvodi administrator ru čno, a drugi na čin je elektronskom poštom gdje se koristi korisni čki nalog koji popunjava korisnik i šalje administratoru sistema koji odobrava pristup. Na primjeru potrebnih kategorija školskih kurseva (6. razred, 7. razred, 8. razred, 9. razred) od šestog do devetog razreda prikazano je kako se prave kategorije, podkategorije i kursevi. Predstavljeno je u koracima kako se podešavaju slede će stavke: nalozi (dodavanje novih korisnika) i ovlaš ćenja korisnika (definisanje uloga i korisni čkih pravila), kursevi (dodavanje i ure đivanje novih kurseva, moduli podešavanja kurseva), prijavljivanje korisnika u ulozi „ Student “, prijavljivanje korisnika u ulozi „Teacher “, izbor željenih kurseva iz spiska kurseva uz odobrenja, koriš ćenje dodatnih mogu ćnosti sistema. Zbog posebne važnosti za bezbjednost sistema prikazani su na čini pravljenja rezervnih kopija kategorija kurseva i kurseva i ponovno vra ćanje u sistem. Zbog velikog napretka u svjetskoj nauci i privredi u XXI vijeku potrebno je mijenjati i proces obrazovanja. Stalnim gomilanjem znanja kojim čovječanstvo raspolaže škole su dovedene u položaj da u čenicima prenose samo jedan dio tih znanja, a u čenike osposobljavaju da sami znaju koristiti resurse školske mreže i Interneta kako bi pronašli druga potrebna znanja. Posebno se naglašava na sticanju znanja i vještina i na njihovoj primjeni. Razli čiti izvori sticanja znanja doprinose kvalitetnijem znanju i bili bi od velikog zna čaja i nastavni materijali postavljeni na E-Learning sistemu škole. Ovaj sistem elektronskog u čenja još uvijek nije zaživio u školama Republike Srpske i Bosne i Hercegovine iako postoji interes. Potrebno je da se svi oni koji su uklju čeni u proces obrazovanja više zauzmu za primjenu elektronskog u čenja kako bi se više ulagalo u škole i fakultete. Uz minimalnu opremljenost škola i obuku ra čunarski nepismenih nastavnika ovaj vid elektronskog u čenja bio bi mogu ć. Ako bi se omogu ćila zajednička web lokacija, tj. portal škola preko Interneta to bi mnogo doprinijelo komunikaciji i razvoju obrazovanja. U po četku uvo đenja ovog sistema, da bi se prevladao otpor prema inovacijama, najbolje bi bilo da ga koriste samo oni koji to žele, a da se ostali priklju čuju kasnije kad budu za to spremni.



80

IS skole

Recommend Documents

/ mylogo.jpg ' />

/ mylogo_small.jpg' />