ΟΙ-ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ-ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ-ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ-ΠΟΛΙΤΕΙΑ-ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ

Ι ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ ί)2> ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

| ΛΑΚΩΝ ΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ »

Η ΖΩΗ, Η ΦΙΛΟΣΟΦΙ/ ΠΟΥ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΑΝ ΤΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΙ ΤΩΝ

ΤΟ ΒΗΜΑ

Ι

Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ

300

ta j

TO ΒΗΜΑ

Π

Τα σύμβολα που απεικονίζονται στις ασπίδες δηλώνουν τη μόρα προέλευσης του στρατιώτη. Ο όρος μόρα προσδιορίζει τις επαρχίες στις οποίες διαιρείται η λακωνική επικράτεια. Οι επαρχίες αυτές συνιστούν ταυτόχρονα και αυτοδύναμες γεωγραφικές περιφέρειες επιστράτεύσης, διασφαλίζοντας το κριτήριο της τοπικότητας των μονάδων. Οι διακοσμήσεις της στεφάνης των ασπίδων δηλώνουν τη φυλή του στρατιώτη. Ο Οφις-Δράκων αποτελούσε το επίσημον (σύμβολο) της φατρίας των Αιγειδών της Σπάρτης, που έλκει την καταγωγή της από τους περιβόητους Σπαρτούς της Βοιωτίας. Το σύμβολο αυτό εκπροσώπεί μία συγκεκριμένη προσωπικότητα, τον θρυλικό Δράκοντα, τον πρώτο πολέμαρχο και θεοποιημένο γενάρχη-Υων Σπαρτών.

Μετάφραση: Γεώργιος Α. Ράπτης

\

I SBN 978-960-19-0038-4

Ο ι Σ Π Α Ρ Τ ΙΑ Τ Ε Σ ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ Λ α κ ε δ α ιμ ο ν ίω ν Π ο λ ιτ ε ία

& Π λουτάρχου Λ

α κ ω ν ικ α

Α

ποφθέγμ ατα

Τ ομος Β '

Οί ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ ΞΕΝΟΦ ΩΝΤΟΣ Λ α κ ε δ α ιμ ο ν ίω ν π ο λ ιτ ε ία

& Π

λουτάρχου

ΛΑ Κ Ω ΝΙΚ Α ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ 80

03

Πρόλογος Κ Ω ΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΗ ΤΡΟΣ Μετάφραση - Περίληψη - Σχόλια ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΑ Π ΤΗ Σ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ

ΑΡΧΑΙΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ Διεύθυνση σειράς: Δημ. Λυπουρλής. Θεόδ. Μαυρόπουλος. Κων. Ζήτρος

Μετάφραση, σχόλια, ανάλυση του έργου: Γεώργιος Α. Ράπτης

Ψηφιακή αποκατάσταση συμβόλου: Nicholas Panos/Design Works Σχεδιασμός εξωφύλλου: ΔΟΛ Creative Media Σελιδοποίηση: Κώστας Κορδαλής Φιλμ-μοντάζ: Multimedia Α.Ε. Εκτύπωση: IRIS Α.Ε.

Εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟ ΝΙΚΗ

Πλάτωνος 2,54631 Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310270184,2310270884, fax: 2310271766 ΑΘΗΝΑ

Ασκληπιού 6, 10680 Αθήνα Τηλ.: 2103626350. fax: 2103626360 web: www.zitros.gr e-mail: [email protected]

ISBN: 978-960-19-0038-4 © 2007 Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδική έκδοση, προσφορά για την εκπαίδευση, _. ' V ___ Ί ’ * \

n im

*

α

u

ΙΙΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΤΟ Μ ΟΣ Β' Κι ί μι ν ο Μ ετάφραση .......................................................... 236-388

Σχόλια ............................................................................... 389 Hi ηλιογραφία .................................................................................459

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΤ

ΚΑΛΛΙΚΡΑ ΤΙΔΑΣ Καλλιχρατίδας ναύαρχος, τών Λυσάνδρου φί λων άξιούντων επιτρεφαι αυτοίς ενα τινά τών εχθρών άνελεϊν χαι λαβεΐν πεντήχοντα τάλαντα, χαίτοι σφόδρα δεόμενος χρημάτων εϊς όφώνια τοις ναυταις, ου συνεχώρησε. Κλεανδρος δε σύμ βουλος ών άλλ' εγω γ' αν έλαβον είπεν εί συ ήμην χαι γάρ αυτός είπεν εί συ ην. Παραγενόμενος δέ προς Κύρον τον νεώτερον εϊς Σάρδεις, σύμμαχον όντα Λαχεδαιμονίοις, έπι χρήματα τω ναυτιχφ, τή μέν πρώτη ήμερα εχελευσεν είσαγγεϊλαι οτι βούλεται Κύρω έντυχεϊν Ρ Λ* V ζ' (V ως ο ηχούσε πίνει ν, προσμένω ειπεν εως αν πιη. χα'ι τότε μέν άπηλλάγη, ώς εγνω ουχ οίόν τε είναι συμβαλεϊν αύτώ εκείνη τή ήμε'ρρ, δόξας ft? ? αγροιχοτερος είναι, rrj ό εχομεντ], ως πάλιν αυ> V τον πινοντ ηχούσε χαι ου προ ιόντα, φησας ουχ ούτω σπουδαστε'ον χρήματα λαβεΐν ώς μηδέν ~ r-r / ~ 9 « « / J αναξιον της Σπάρτης ποιειν; απηλλαγη εις Εφε σον, πολλά μέν έπαρώμενος χαχά τοις πρώτοις εντρυφηθεΐσιν υπο βαρβάρων χαι διδάξασιν αύτούς ύβρίζειν διά πλούτον ώμνυε δέ προς τούς παρόνΤ

9

/

\

9

/

7

/

\

/ f

9

.. /

9\

?

9

S

9

236

/

9

V ri

ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ

Κ ΑΛΛΙΚΡΑΤΙΔΑΣ Ο ναύαρχος Καλλικρατίδας125, όταν οι φίλοι του Λύσανδρου126 απαιτούσαν να επιτρέψει σ’ αυτούς να σκοτώσουν από έναν εχθρό και να πάρουν από πενήντα τάλαντα, αν και είχε μεγάλη ανάγκη από χρήματα για τρόφιμα για τους ναύτες του, δεν το επέτρεψε. Και ο Κλέανδρος, σύμβουλός του, είπε: «Εγώ, αν ήμουν στη θέση σου, θα τα έπαιρνα». Και εκείνος απάντησε: «Και εγώ θα τα έπαιρνα, αν ήμουν στη θέση σου». Κι όταν επισκέφτηκε τον Κύρο το νεότερο στις Σάρδεις, που ήταν σύμμαχος των Λακεδαιμονίων, για να ζητήσει χρήματα για το ναυτικό του127, την πρώτη μέρα ζήτησε να τον αναγγείλουν ότι επιθυμεί συνά ντηση με τον Κύρο- κι όταν του είπαν ότι πίνει, απά ντησε: «Θα περιμένω όση ώρα θα πίνει». Ύστερα ό μως έφυγε, γιατί κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να γίνει η συνάντηση εκείνη την ημέρα, δίδοντας μάλιστα την εντύπωση ότι είναι πολύ αγροίκος. Την επόμενη μέρα, όταν του είπαν ότι πάλι έπινε και δε θα τον συναντού σε, αφού είπε ότι «δεν έπρεπε τόσο να ενδιαφερθεί να πάρει χρήματα, όσο να μην κάνει κάτι ανάξιο για τη Σπάρτη», έφυγε για την Έφεσο, εξαπολύοντας πολλές κατάρες για τους πρώτους που καλοέμαθαν με την τρυφηλή ζωή των βαρβάρων και τους δίδαξαν να συ μπεριφέρονται αλαζονικά με τα πλούτη τους· και έδιδε 237

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ

τας ώς, όταν πρώτον εϊς Σπάρτην παραγε'νηται, πάντα ποιήσει υπέρ τού διαλλάξαι τούς 'Έλληνας, ώς φοβερώτεροι τοις βαρβάροις είεν και παυσαιντο της εκείνων επ αλλήλους δεομενοι δυνάμεως. 9Τ ~ι /} 1 f ~ 9/ Λ 9 1 Γ 1 Ερωτήσεις οε οποίοι άνδρες εισιν οι Ιωνες, δούλοι μεν αγαθοί ειπεν ελεύθεροι δε κακοί Τού δέ Κόρου τον μισθόν προπε'μφαντος τοις στρατιώταις και ξένια αυτώ, μόνον έλαβε τον μ ι σθόν τά δέ ξένια άνέπεμφε, φήσας μή δεϊν φιλίαν αυτώ ίδιαν προς αυτόν είναι, άλλα τήν κοινήν προς απαντας Λακεδαιμονίους γεγονυϊαν και αυτώ υπάρχει ν. Μέλλω ν δέ περι τάς Λργινουσας ναυμαχεΐν, 'Έρμωνος τού κυβερνήτου είπόντος οτι καλώς εχει άποπλεύσαι, αί γάρ τριήρεις τών Αθηναίων πολλώ πλείους είσίν, είπε κα'ι τ ί τού το; αλλά φεύ γει ν αίσχρόν και βλαβερόν τή Σπάρτη·μένοντα δέ ή άποθανεϊν ή νικάν αριστον. Προθυσάμενος δέ, ώς ήκουσε τοϋ μάντεως σή μα ίνεσθαι διά τών εμπόρων τω μέν στρατώ νίκην τω δέ στρατηγούντι θάνατον, ούδέν καταπλαγεις ' ειπεν: ου παρ ενα τα Σπαρτας αποσανοντος μεν st

7

9

ι

(V

«

V»

/

9

ύ

'

-

1

ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ

όρκο μπροστά στους ακολούθους του ότι, όταν επι στρέφει στη Σπάρτη, θα κάνει πρωταρχικά το παν να συμφιλιώσει τους Έ λληνες, για να γίνουν φοβερότεροι στους βαρβάρους και να σταματήσουν να έχουν ανά γκη τη δύναμή τους για να σκοτώνονται μεταξύ τους. Ό ταν ρωτήθηκε τι λογής άνθρωποι είναι οι Ίωνες, απάντησε: «Ελεύθεροι είναι κακοί, αλλά δούλοι είναι καλοί»128. Ό ταν ο Κύρος του έστειλε προκαταβολικά το μισθό για τους στρατιώτες του129 και δώρα φιλοξενίας για τον ίδιο, κράτησε μόνο το μισθό, ενώ τα δώρα τα έ στειλε πίσω, λέγοντας ότι δεν πρέπει η φιλία να θεω ρηθεί προσωπική υπόθεση προς εκείνον, αλλά επειδή έχει συναφθεί προς όλους τους Λακεδαιμονίους, ισχύει και για τον ίδιο. Και ενώ επρόκειτο να ναυμαχήσει στις Αργινούσες'J0, όταν ο κυβερνήτηςΈρμωνας του είπε ότι έπρε πε να απομακρυνθούν γιατί τα πλοία των Αθηναίων ήταν πολύ περισσότερα, απάντησε: «Και τι μ’ αυτό; Κίναι ντροπή και καταισχύνη για τη Σπάρτη να φύ/

/

/

/

/

Λ t

γω το αριστο είναι, αφου παραμεινω, η να σκοτωσω ή να νικήσω». Κι αφού έκανε πριν από τη ναυμαχία θυσία, όταν ά κουσε το μάντη να προφητεύει, ερμηνεύοντας τα σπλά χνα του θυσιασμένου ζώου, νίκη για το στρατό και θά239

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΐ

γάρ μου ουδέ ν ή πατρις ελαττωθήσεται, εϊξαντος δέ τοις πολεμΐοις έλαττωθήσεται. άποδείξας ούν άνΟ'εαυτού Κλέανδρον ηγεμόνα ώρμησεν επι την ναυμαχίαν, και μαχόμενος ε τελεύτα. ΚΛΕΟΜΒΡΟΤΟΣ Ο ΠΑ ΥΣΑΝΙΟΥ Κλεόμβροτος ό Παυσανίου, ξένου τινός διαφερομένου προς τόν πατέρα περ'ι αρετής, μέχρι τούτου είπεν κρείσσων σού έστιν ό πατη'ρ, μέχρις αν και συ γέννησης. ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Ο ΑΝΑΞΑΝΔΡ1ΔΕΩ Κλεομένης 6 Αναξανδριδεω τόν μεν Όμηρον Λακεδαιμονίων είναι ποιητήν εφη, τόν δέ Ησίοδον ~ cn / ι ι ι ? ι « _ ι των ειλωτων τον μεν γαρ ως χρη πολεμειν, τον δέ ώς χρή γεωργεϊν παρηγγελκέναι. Ανοχάς δέ έφθημέρους προς Αργείους ποιησάμενος, φυλάξας αύτάς <δύο ημέρας>, τή τρίτη νυκτι κοιμωμένοις διά τό πεποιθέναι ταΐς σπονft ~ ? //) 1 1 \ 9 / 1 Λ? oat ζ επευετο' xat τους μεν απεχτείνε τους ο αιχμαλώτους έλαβεν, όνειδιζόμενος δ’ έπι τή πα-

240


νατο για το στρατηγό, χωρίς να φοβηθεί καθόλου, εί πε: «Η Σπάρτη δε στηρίζεται σε ένα ν γιατί, αν σκο τωθώ εγώ, η πατρίδα μου δε θα ζημιωθεί σε τίποτε131, αν όμως υποχωρήσω στους εχθρούς, θα ταπεινωθεί». Κι αφού όρισε αντικαταστάτη του τον Κλέανδρο, όρμησε για τη ναυμαχία και σκοτώθηκε πολεμώντας. ΚΛΕΟΜΒΡΟΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΥΣΑΝΙΑ Ο Κλεόμβροτος132 του Παυσανία, όταν κάποιος φίλος του από φιλοξενία φιλονικούσε με τον πατέρα του για την αρετή, του είπε: «Μέχρι τότε ο πατέρας σου είναι ανώτερος από σένα, μέχρι που και συ δηλα δή θα αποκτήσεις παιδιά». ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΤΟΥ ΑΝΑΞΑΝΔΡΙΔΗ Ο Κλεομένης του Αναξανδρίδη έλεγε ότι ο Όμηρος είναι ποιητής των Λακεδαιμονίων και ο Ησίοδος των ειλώ τω ν γιατί, ο πρώτος έχει αφήσει εντολές πώς πρέπει να πολεμούμε και ο δεύτερος πώς πρέπει να καλλιεργούμε τη γη. Ό ταν κάποτε έκανε ανακωχή με τους Αργείους για εφτά μέρες, αφού πληροφορήθηκε ότι την τρίτη /

/

/

< >/

/

/ι

μερα εκείνοι κοιμουνταν, επειοη είχαν πιστεψει στην ανακωχή, τους επιτέθηκε" και άλλους τους σκότωσε, άλλους τους έπιασε αιχμαλώτους. Και επειδή κατηγο241

ΠΛΟΎΤΑΡΧΟΥ

ραβάσει τών όρκων, ούκ εφη προσομωμοκεναι ταΐς ήμεραις τάς νύκτας· άλλως τε και, ότι αν κακόν τις ποιη τους πολεμίους, τούτο και παρά θεοϊς και παρ"άνθρώποις δίκης ύπέρτερον νομίζεσθαι. Συνέβη δ' αύτώ τού μεν Άργους, δι' ο παρε/ £ 9 ~ Λ t t < _ \ σπονοησεν, αποπεσειν oca το τας γυναίκας τα άπ'ο τών ιερών καθελουσας όπλα τούτοις αύτόν 9 / /) <
242


ρούνταν για την παραβίαση των όρκων, έλεγε ότι δεν είχαν δεσμευθεί με τον όρκο τους μαζί με τις ημέρες και για τις νύχτες· άλλωστε, όποιο κακό κι αν κάνει κάποιος στους εχθρούς, αυτό θεωρείται και από τους θεούς και από τους ανθρώπους ανώτερο από τη δικαι οσύνη. Και συνέβη σ’ αυτόν να αποτύχει στο Άργος, για το οποίο παρασπόνδησε, γιατί οι γυναίκες κατέβασαν τα όπλα από τους ναούς τους και με αυτά τον απόκρουσαν έπειτα, αποτρελαμένος, άρπαξε κάποιο μα χαίρι και τράβηξε μαχαιριές από τα πόδια μέχρι το κεφάλι του και έτσι πέθανε ανάμεσα σε γέλια και πό νους. () μάντης τον συμβούλευσε να μην οδηγήσει το στράτευμα εναντίον της πόλης των Α ργείω ν γιατί η επιστροφή του θα ήταν επονείδιστη· κι όταν αυτός βά δισε εναντίον της πόλης και από τη μια είδε να είναι κλειστές οι πύλες κι απ’ την άλλη να είναι οι γυναί κες πάνω στα τείχη, είπε στο μάντη: «Αυτή η επι στροφή σου φαίνεται ότι θα είναι επονείδιστη, κατά την οποία οι άνδρες έχουν σκοτωθεί και οι γυναίκες έχουν κλείσει τις πύλες;». Σε όσους από τους Αργείους τον έβριζαν ως επίορ κο και ασεβή, απαντούσε: «Εσείς έχετε το δικαίωμα να με βρίζετε και εγώ να σας βλάπτω». M3


ραβάσει τών όρκων, ούκ εφη προσομωμοκεναι ταΐς ήμεραις τάς νύκτας' άλλως τε κα'ι, οτι άν κακόν τις ποιη τούς πολεμίους, τούτο κα'ι παρά θεοΐς και παρ'άνθρώποις δίκης ύπερτερον νομίζεσθαι. Συνέβη δ' αύτώ τοϋ μέν Άργους, δι ’ ο παρε/ Λ 9 ~ Λ' ' « 1 σπονοησεν, αποπεσειν oca το τας γυναίκας τα από τών ιερών καθελουσας όπλα τούτοις αύτόν άμΰνεσθαΓ κα'ι ύστερον δέ τών φρενών εξω γενόμενον δράζασθαί τινός μαχαιριού κα'ι αυτόν άνατεμεΐν από τών σφυρών εως επ'ι τούς καίριους τόπους, κα'ι ούτως εκλιπεΐν τον β ίο ν γελώντα κα'ι σεσηρότα. Τού δέ μάντεως άποτρέποντος μή αγειν επ'ι τήν Άργείων πάλιν τό στράτευμα, τήν γάρ επά νοδον αισχράν γενήσεσθαι, προσελθών τή πόλει ώς τάς μέν πύλας κεκλεισμένας είδε, τάς δέ γυ ναίκας επι τών τειχών, αύτη σοι εφη ή επάνοδος αισχρά φαίνεται είναι, εν f] τών ανδρών τεθνηκότων αί γυναίκες τάς πύλας κεκλείκασι; Προς δέ τούς λοιδορούντας αύτόν τών Άργεί ων ώς επίορκον κα'ι ασεβή τού μέν κακώς λεγειν εφη υμείς κύριοι, τού δέ κακώς υμάς ποιεΐν εγώ.

242


ρούνταν για την παραβίαση των όρκων, έλεγε ότι δεν είχαν δεσμευθεί με τον όρκο τους μαζί με τις ημέρες και για τις νύχτες· άλλωστε, όποιο κακό κι αν κάνει κάποιος στους εχθρούς, αυτό θεωρείται και από τους θεούς και από τους ανθρώπους ανώτερο από τη δικαι οσύνη. Και συνέβη σ’ αυτόν να αποτύχει στο Άργος, για το οποίο παρασπόνδησε, γιατί οι γυναίκες κατέβασαν τα όπλα από τους ναούς τους και με αυτά τον απόκρουσαν έπειτα, αποτρελαμένος, άρπαξε κάποιο μα χαίρι και τράβηξε μαχαιριές από τα πόδια μέχρι το κεφάλι του και έτσι πέθανε ανάμεσα σε γέλια και πό νους. Ο μάντης τον συμβούλευσε να μην οδηγήσει το στράτευμα εναντίον της πόλης των Α ργείω ν γιατί η επιστροφή του θα ήταν επονείδιστη- κι όταν αυτός βά δισε εναντίον της πόλης και από τη μια είδε να είναι κλειστές οι πύλες κι απ’ την άλλη να είναι οι γυναί κες πάνω στα τείχη, είπε στο μάντη: «Αυτή η επι στροφή σου φαίνεται ότι θα είναι επονείδιστη, κατά την οποία οι άνδρες έχουν σκοτωθεί και οι γυναίκες έχουν κλείσει τις πύλες;». Σε όσους από τους Αργείους τον έβριζαν ως επίορ κο και ασεβή, απαντούσε: «Εσείς έχετε το δικαίωμα να με βρίζετε και εγώ να σας βλάπτω». 243

ΠΛΟΤΤΑΡΧΟΪ

Τοις δ' από τής Σάμου πρέσβεσι παρακαλούσιν αυτόν Πολυκράτει τώ τυράννω πολεμεΐν και διά τούτο μακρολογούσιν, ων είρήκατε εφη τά μεν εξ 9 ~ 9 / Λ 1 Λ1 1 1 / 9 αρχής ου μεμνημαι, όια τούτο όε και τα μεσα ου ι — Λ συνιημι' τα ο επι πασιν ου οοκιμαζω. Πειρατού δε καταδραμόντος τήν χώραν καί, ώς έάλω, λέγοντος οτι τροφήν ούκ εΐχον τοις στρατιώταις παρέχειν, προς τους έχοντας ουν εκοντϊ δ' ούκ αν δίδοντας βία ληφόμενος ήλθον νή τους θεούς έφη σύντομος ή πονηριά. Φαυλου δέ τινός αυτόν κακώς λέγοντος άρα / \ — S S <ν 9 όια τούτο εφη παντας συ κακώς λεγεις, ι να απολογοΰμενοι μή ευκαιρώμεν περ'ι τής σής κακίας λέγειν; * Λ1 1 1 ' ft/ \ 9 Ιων οε πολιτών τίνος λεγοντος, οτι τον αγαθόν βασιλέα πάντη πάντως πράον είναι δει, ούκούν έφη άχρι τού μή εύκαταφρόνητον είναι. Έλκυσθεις δε νοσώ μακρρ, επε'ι καθαρταΐς και μάντεσι προσεΐχε τό πριν ου προσέχων, θαυμάζοντός τινός, τ ί θαυμάζεις; έφη* ού γάρ ειμί ό αύτός νύν κα'ι τότε*ούκ ών δε ό αύτός ούδε τά αύτά δο κιμάζω. f

\

ς>9

9

9

γτ ι

244

/ y-

________________ ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ___________________

Στους πρέσβεις από τη Σάμο, που ζητούσαν από αυτόν να κηρύξει πόλεμο εναντίον του τυράννου Πο λυκράτη134 και που μακρολογούσαν γι’ αυτό, είπε: * / / / / / V» / 9 «Απο οσα είπατε, τα πρώτα τα εχω ξεχάσει και γι αυτό τα ενδιάμεσα δεν τα καταλαβαίνω' τα τελευταία δεν τα εγκρίνω». Σε έναν πειρατή που έκανε επιδρομές στην ύπαιθρο και , όταν πιάστηκε, έλεγε ότι «δεν είχα να δώσω / / 9 / / τροφή στους στρατιώτες μου και γι αυτο πήγαινα να πάρω βίαια από αυτούς που είχαν αλλά δεν έδιδαν με τη θέλησή τους», είπε: «Σύντομη, μα τους θεούς, η κακή σου πράξη». Ό ταν ένας κακός άνθρωπος τον κατηγορούσε, του απάντησε: «Γι’ αυτό λοιπόν κατηγορείς τους πάντες, για να μη βρίσκουμε χρόνο απολογούμενοι να μιλή σουμε για την κακία σου;». Ό ταν πάλι κάποιος από τους συμπολίτες έλεγε ότι ο καλός βασιλιάς πρέπει να είναι σε κάθε περίπτωση πράος, απάντησε: «Ασφαλώς, όμως μέχρι το σημείο να μην περιφρονείται εύκολα». Επειδή υπόφερε από χρόνια πάθηση και προσέφευγε σε ανθρώπους που γνώριζαν από καθαρμούς και σε μάντεις, ενώ πρώτα δεν τους έδιδε σημασία, καθώς κάποιος του εςεφρασε την απορία του, ειπε: «Ι ιατι α πορείς; Δεν είμαι ο ίδιος τώρα και τότε- και καθώς δεν είμαι ο ίδιος, δεν έχω και τις ίδιες απόψεις». 245


Σοφιστού δέ τινός περι ανδρείας λέγοντος πλείω, εγέλασε' τού δ' είπόντος τ ί γελάς, Κλεό1 9 Λ / 4 f 9 / \ _ μενες, περι ανορειας λέγοντος ακουων, χαι ταύτα βασιλεύς ών; οτι εφη, ώ ξένε, χαι η χελιδών εί S 9 — 9/% \ 9 \ _ « 9% 9 / 9 Λ9 περι αϋτής ελεγε, το αυτό τουτ αν εποιουν εί ο αετός, πολλή ν αν είχον ηρεμίαν. Τών δ' Αργείων τήν προτέραν ήτταν φασχόντων άναμαχεϊσθαι. θαυμάζω έφη εί δυο συλλαβών προσθήκη νύν χρείσσονες εγένεσθε ή πρόσθεν ητε. Λοιδορούντος δέ τινός αύτόν χαι φήσαντος θρυ πτικός εί, ώ Κλεόμενες, άλλα χρεϊσσον έφη η άδικον εί ναι' συ δε φιλοχρήματος καίπερ ικανά κεκτημένος. Ψάλτην δέ τις αύτώ βουλόμενος συστήσαι τά 9 9/% « ι V C * 9 / » / Ί 9 \ 9r τ αλλα τον ανορα επηνει και ψάλτην αυτόν εφη κράτιστον είναι τών Ε λλήνω ν 6 δέ δείξας τινά τών πλησίον νή τούς θεούς έφη <ώς> ούτος παρ' έμο'ι ζωμοποιός. Μαιανδρ<ί>ου δέ τού τής Σάμου τυράννου διά τήν Περσών έφοδον εϊς Σπάρτην φυγόντος κα'ι έπιδειξαντος οσα κεκομίκει χρΰσεά τε κα'ι άργυρεα έκπώματα χαριζομένου τε οσα βούλεται, έλαβε

246


Στους πρέσβεις από τη Σάμο, που ζητούσαν από χυτόν να κηρύξει πόλεμο εναντίον του τυράννου Πο λυκράτη134 και που μακρολογούσαν γι’ αυτό, είπε: ■Από όσα είπατε, τα πρώτα τα έχω ξεχάσει και γι’ <υτό τα ενδιάμεσα δεν τα καταλαβαίνω- τα τελευταία δεν τα εγκρίνω». Σε έναν πειρατή που έκανε επιδρομές στην ύπαιθρο και , όταν πιάστηκε, έλεγε ότι «δεν είχα να δώσω / / » / / τροφή στους στρατιώτες μου και γι αυτο πήγαινα να πάρω βίαια από αυτούς που είχαν αλλά δεν έδιδαν με τη θέλησή τους», είπε: «Σύντομη, μα τους θεούς, η κακή σου πράξη». Ό ταν ένας κακός άνθρωπος τον κατηγορούσε, του απαντησε: « 1 1 αυτο λοιπον κατηγορείς τους πάντες, για να μη βρίσκουμε χρόνο απολογούμενοι να μιλή σουμε για την κακία σου;». Ό ταν πάλι κάποιος από τους συμπολίτες έλεγε ότι ο καλός βασιλιάς πρέπει να είναι σε κάθε περίπτωση πράος, απάντησε: «Ασφαλώς, όμως μέχρι το σημείο να μην περιφρονείται εύκολα». Κπειδή υπόφερε από χρόνια πάθηση και προσέφευγε σε ανθρώπους που γνώριζαν από καθαρμούς και σε μάντεις, ενώ πρώτα δεν τους έδιδε σημασία, καθώς κάποιος του εξέφρασε την απορία του, είπε: «Γιατί α πορείς; Δεν είμαι ο ίδιος τώρα και τότε- και καθώς δεν είμαι ο ίδιος, δεν έχω και τις ίδιες απόψεις». 247


Σοφιστοΰ δέ τινός περ'ι ανδρείας λέγοντος πλείω, ε γέλασε4 τοϋ δ ’ είπόντος τ ί γελάς, Κλεό* Λ / μενες, περι ανδρείας λέγοντος ακουων, χαι ταύτα βασιλεύς ών; οτι έφη, ώ ξένε, χα'ι η χελιδών εί ? C* 9 περι αϋτής ελεγε, το αυτο του τ α ν εποιουν εί ο αετός, πολλή ν αν είχον ηρεμίαν. Τών δ' Άργείων τήν προτέραν ήτταν φασχόντων άναμαχεϊσθαι, θαυμάζω έφη εί δυο συλλαβών προσθήκη νύν κρείσσονες έγένεσθε ή πρόσθεν ητε. Λοιδορούντος δέ τινός αυτόν κα'ι φήσαντος θρυ πτικός εί, ώ Κλεόμενες, άλλα κρεΐσσον εφη ή άδικον είναι* συ δε φιλοχρήματος καίπερ ικανά κεκτημένος. Ψάλτην δέ τις αυτώ βουλόμενος συστήσαι τά > V I 1 Λ τ αλλα τον ανορα επ^νει xat ψάλτην αυτόν εφη κράτιστον είναι τών Ελλήνω ν ό δε δείξας τινά τών πλησίον νή τους θεούς έφη <ώς> οίτος παρ’ έμο'ι ζωμοποιός. Μαιανδρ<ί>ου δέ τού τής Σάμου τυράννου διά τήν Περσών έφοδον εϊς Σπάρτην φυγόντος κα'ι έπιδείξαντος οσα κεκομίκει χρυσεά τε κα'ι άργυρεα εκπώματα χαριζομένου τε οσα βούλεται, έλαβε 9

\

9

~

% /

9*%

%

9/

\

9

9

9

/

248

\

/

~

η

\

t

9\

/ *

\

9

^

/

9

\

9/


Όταν κάποιος σοφιστής μιλούσε για την ανδρεία, γέλασε (ο βασιλιάς) δυνατά' κι όταν εκείνος του είπε «τι γελάς, Κλεομένη, ενώ με ακούς να μιλώ για την ανδρεία, και μάλιστα βασιλιάς άνθρωπος;», του απά ντησε: «Και ένα χελιδόνι αν μιλούσε γι’ αυτήν, θα έ κανα το ίδιο' αν όμως μιλούσε αετός, θα επικρατούσε απόλυτη σιωπή»13’. Επειδή οι Αργείοι έλεγαν ότι την ήττα τους θα την ξέπλυναν με νέα μά χη 136, είπε: «Απορώ, αν με την προσθήκη δυο συλλαβών (στο ρήμα μάχομαι) γίνατε πιο γενναίοι από ό,τι ήσασταν νωρίτερα». Ό ταν κάποιος τον κατηγορούσε και του έλεγε ότι •■είσαι, Κλεομένη, καλοπερασάκιας», του απάντησε: Κίναι καλύτερο από το να είμαι άδικος· εσύ όμως εί σαι φιλοχρήματος, αν και έχεις πολλά χρήματα». Ό ταν κάποιος θέλησε να του συστήσει έναν τρα γουδιστή, επαινούσε τον άνθρωπο και για τις άλλες α ρετές του και έλεγε ότι αυτός ήταν ο καλύτερος τρα γουδιστής των Ε λλήνω ν κι εκείνος, δείχνοντάς του κάποιον από τους γύρω του, είπε: «Μ α τους θεούς, αυτός εδώ είναι ο καλύτερος μάγειρας μέλανα ζωμου»

.

Ό ταν ο τύραννος των Σαμίων Μαίανδρος138 έφυγε στη Σπάρτη λόγω της επίθεσης των Περσών και επι δείκνυε τα πολλά του χρυσά και ασημένια σκεύη και 249

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ *

’ι

η

'

λ ι

\

c

/

ι *

μεν ουοεν, ευλαρουμενος οε μή ετεροις τισι των αστών διαδώ, πορευθε'ις επι τους εφόρους αμεινον είναι εφη τή Σπάρτη τον ξένον εαυτού <τόν> Σάμιον άπαλλάττεσθαι τής Πελοποννήσου, ΐνα μή πείση τινά τών Σπαρτιατών χαχόν γενέσθαι. οί δε ύπαχουσαντες έξεχήρυξαν τόν Μαιάνδρ<ι>ον αυ τής ημέρας. Είπόντος δέ τινός διά τ ί πολεμούντας ύμϊν Άργείους πολλάχις χρατήσαντες ουχ άνηρήχατε; ουδ' αν άνέλοιμεν έφη, ώς αν γυμναστάς τοις νέοισιν εχωμεν. Πυνθανομένου δέ τινός αυτού διά τίΣπαρτιάται τοις θεοΐς ουχ άνατιθέασι τά από τών πολε μίων σχύλα, οτι έφη*από δειλών εστί. ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ Ο ΚΛΕΟΜΒΡΟΤΟΥ Κλεομένης ό Κλεομβρότου, διδόντος αύτώ τι νός μαχίμους άλεχτρυόνας χα'ι λέγοντος οτι μαχόμενοι άποθνησχουσι περι νίχης, τών / / 1 / 1 / \ ς. / χαταχτεινοντων τοινυν αυτους εφη τινάς οος μοι, έχεινοι γάρ τούτων άμείνους. ΛΑΒΩΤΛΣ Λαβώτας, μαχρολογούντός τινός, είπε' τ ί μοι

250


του χάριζε όσα ήθελε, δε δέχτηκε τίποτε, επειδή όμως φοβήθηκε μήπως τα μοιράσει σε κάποιους συμπολίτες του, πήγε στους εφόρους και είπε ότι είναι καλύτερα για τη Σπάρτη να φύγει ο Σάμιος φιλοξενούμενος του από την Πελοπόννησο, για να μην επηρεάσει κάποιον Σπαρτιάτη να γίνει φαύλος. Κι εκείνοι τον άκουσαν και ανακοίνωσαν με κήρυκα να φύγει ο Μαίανδρος ε κείνη την ημέρα. Ό ταν κάποιος είπε «γιατί, ενώ έχετε νικήσει πολ λές φορές τους Αργείους που πολεμούν εναντίον σας, δεν τους καταστρέφατε», απάντησε: «Ούτε και θα τους καταστρέφουμε, για να προπονούμε τους νέους μας». Ό ταν ρωτούσε κάποιος αυτόν γιατί οι Σπαρτιάτες δεν αφιερώνουν στους θεούς τα λάφυρα από τους ε χθρούς, απάντησε: «Διότι προέρχονται από δειλούς». ΚΛΕΟΜΕΝΗΣ ΤΟΥ ΚΛΕΟΜΒΡΟΤΟΥ Ο Κλεομένης του Κλεομβρότου139, όταν κάποιος του έδιδε πετεινούς ασκημένους σε κοκορομαχίες και του έλεγε ότι πεθαίνουν παλεύοντας για τη νίκη, είπε: «Δώσε μου από αυτούς που σκοτώνουν γιατί αυτοί / >/ / / είναι οι καλύτεροι αναμεσα τους». ΛΑΒΩΤΑΣ Ο Λαβώτας140 σε έναν που έλεγε πολλά του είπε: 251

—

-

________________ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ_____________________

μικρών περι μεγάλα φροιμιάζη; όσον γάρ ε ί η πράγμα, τοσούτος κα'ι ό λόγος, ώ χρήσαι. ΛΕΩΤΤΧΙΔΑΣ Λεωτυχίδας ό πρώτος, λέγοντάς τινός ώς εστί ν ευμεταρολος, oca τους καιρούς εφη., ουχ ως γ ~ λ \ \ r / υμείς οια την αυτών κακίαν. Προς δέ τον ερωτώντα πώς αν τις μάλιστα δια φυλάσσοι τά παρόντα τών αγαθών, ειπεν εί μή πάντα τή τύχη πιστευοι. Ερωτηθείς δέ τ ί δει μάλιστα μανθάνειν τους ελευαερους παιοας, ταυ τ εφη οσαπερ αν αυτους ωφελησειεν ανορας γενομενους. Πυνθανομένου δέ τινός διά τινά αιτίαν δλιγοποτουσιν οι Σπαρτιαται, εφη ινα μη άλλοι υπερ ημών βουλευωνται, άλλ ' ημείς υπέρ άλλων. 9/

91

9

9

/ n

1

C*

'

/) /

%

~

'

·

/

9/

r

\-τ

Λ

/

9/

9/

9

(V

9\

?

9

\

/

~

9/

<ν

»

v

n

r

*

ΛΕΩΤΥΧΙΔΑΣ Ο ΑΡΙΣΤΩΝΟΣ Λεωτυχίδας ό Λρίστωνος προς τον είπόντα οτι κακώς αυτόν οι τοΰ Δημαράτου λέγουσι μά τούς θεούς έφη ού θαυμάζω, καλώς γάρ λέγειν ούδε'ις αν αύτών δυνηθείη.

252


·· Γιατί κάνεις τόσο μεγάλο πρόλογο για ασήμαντα θέματα; Όση σημασία έχει το θέμα, τόσος σε έκταση πρέπει να είναι και ο λόγος σου». ΛΕΩΤΥΧΙΔΗΣ Ο πρώτος Λεωτυχίδης141, όταν κάποιος του επι σήμανε ότι αλλάζει εύκολα απόψεις, απάντησε: «Λό γω των περιστάσεων και όχι λόγω της κακίας του χαρακτήρα, όπως εσείς». Σ’ εκείνον που ρωτούσε πώς κάποιος θα μπορούσε να διαφυλάξει τα υπάρχοντα αγαθά, απάντησε: «Αν δεν εμπιστεύεται την τύχη σε όλα». Κι όταν ρωτήθηκε τι πρέπει κατεξοχήν να διδάσκο νται οι ελεύθεροι νέοι, απάντησε: «Αυτά ακριβώς που θα τους ωφελήσουν όταν γίνουν άνδρες». Ό ταν κάποιος ρώτησε να μάθει για ποιο λόγο οι Σπαρτιάτες πίνουν λίγο κρασί, απάντησε: «Για να μην αποφασίζουν οι άλλοι για μας, αλλά εμείς για άλλους». ΛΕΩΤΥΧΙΔΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΩΝΑ Ο Λεωτυχίδης του Αρίστωνα142, σ’ εκείνον που του είπε ότι οι άνθρωποι του Δημάρατου τον κακολογούν, απάντησε: «Μ α τους θεούς, δεν απορώ' γιατί, κανείς από αυτούς δε θα μπορούσε να μιλήσει σεμνά». 253


Τή S' ενδοτέρω πύλη δράχοντος περ'ι τήν χλεΐν ελιχθέντος xat τών μάντεων τέρας άποφαινομενών είναι, ουτι εμοιγ εφη οοχει, αλλ εί η χλεις τω δράχοντι περιειλίχθη, τέρας άν ην. Προς δέ Φίλιππον τον όρφεοτελεστήν παντελως πτωχον όντα, λεγοντα ο οτι οι παρ αυτω μυηθέντες μετά τήν τοϋ βίου τελευτήν ευδαιμο- r r * ,· r > . ,. νουσι, τι ουν, ω ανόητε ειπεν, ου τήν ταχιστην /J ✓ (V (V Λ ι αποσνησχεις, ι ν αμα παύση χαχοοαιμονιαν χαι πενίαν χλαίων; Πυθομένου δέ τινός διά τ ί τά από τών πολε μίων όπλα τοις θεοΐς ουχ άνατιθέασιν, οτι έφη τά διά τήν δειλίαν τών χεχτημένων θηραθέντα ουτε τους νέους όράν χαλόν ουτε τοις θεοΐς άνατιθέναι. 1

~

1

9/

9

% /

?

Λ ι

(V

/

< ■

,

9

~

/

ΛΕΩΝ Ο ΕΥΡΥΚΡΑ ΤΙΔΑ Λέων ό Ευρυχρατίδα ερωτηθείς, ποίαν τις άν πάλιν οίχήσας ασφαλώς οίχοίη, οπου έφη μήτε πλείω μήτε ελάσσονα χεχτήσονται οί ενοιχοΰ ντες1 χαι οπου το μεν όιχαιον ισχύσει,, το ό αοιχον άσθενές έσται. Όρών δέ τους έν Όλυμπίρ δρομείς σπουδάζον τας περ'ι τήν άφεσιν ινα πλεονεχτήσωσιν, οσω μάλλον εφη οί δρομείς σπουδάζουσι περ'ι τής τα χύ τή τος ή περ'ι τής δικαιοσύνης. \

?/

1

1

Λ ✓

9

/

)/Λ


Ό ταν σε μια γειτονική πόρτα τυλίχτηκε γύρω από το κλειδί ένα φίδι και οι μάντεις έλεγαν ότι είναι π α ράξενο σημάδι, απάντησε: «Δεν το πιστεύω, αλλά θα ήταν παράξενο σημάδι, αν το κλειδί τυλιγόταν γύρω από το φίδι»143. Προς το Φίλιππο, τον ιερέα του Ορφέα144, που ήταν

/

/>

/

/

/

Α'

ί

'

παμπτω χος και ελεγε οτι οσοι είχαν μυήσει απ αυτόν θα ζούσαν ευτυχισμένοι μετά το τέλος της ζωής τους, του είπε: «Γιατί λοιπόν, ανόητε, δεν πεθαίνεις, για να παύσεις να θρηνείς τη δυστυχία και τη φτώχεια σου;». Ό ταν κάποιος ρώτησε να μάθει γιατί δεν αφιερώ νουν στους θεούς τα όπλα που αφαιρούν από τους ε χθρούς, απάντησε ότι αυτά που αποκτούν εξαιτίας της δειλίας των ηττημένων δεν είναι ωραίο ούτε οι νέοι να τα βλέπουν ούτε στους θεούς να τα αφιερώνουν. ΛΕΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΕΥΡΥΚΡΑΤΙΔΑ Ό ταν ο Λέοντας του Ευρυκρατίδα14'1 ρωτήθηκε ποια πόλη αν κατοικούσε κανείς θα ζούσε με ασφά λεια, απάντησε: «Στην πόλη που οι κάτοικοί της δε θα έχουν αποκτήσει ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα* και εκεί όπου θα υπερισχύσει το δίκαιο, ενώ το άδικο Οα είναι ασθενικό». Καθώς έβλεπε τους δρομείς στους Ολυμπιακούς /γώ νες να προσέχουν πολύ στην αφετηρία για να νι255


Αχαίρως δέ τινός περι πραγμάτων ούχ άχρηστων διαλεχθέντος, ώ ξένε ειπεν, ούχ έν δέοντι χρή τω δέοντι. ΛΕΩΝΙΔΑΣ Ο ΑΝΑΞΑΝΔΡΙΔΑ Λεωνίδας 6 Αναξανδρίδα, αδελφός δε Κλεομέ νους, προς τινά ειπόντα πλήν τοΰ βασιλευειν ? Ο ' C ~ Λ / Η ι ) 9 V V 9 1 ουοεν ημων όιαφερεις αλλ ουκ αν εφη,, εί μη βελτίων υμών ήμην, έβασίλευον. Τής δέ γυναιχός αύτοΰ Γοργούς πυνθανομένης, ότε εϊς Θερμοπυλας έξηει τώ Πέρσι] μαχουμενος, ε ί τι αύτη έντέλλεται, έφη άγαθοΐς γαμεϊσθαι χα'ι αγαθά τίχτειν. Λεγόντων δέ τών εφόρων ολίγους άγει ν αύτόν εϊς Θερμοπυλας, ούχ άλλας έφη προς ην βαδί ζομε ν πράξιν. Πάλιν δ ’ αυτών εϊπόντων μ ή τι έτερον διέγνωχας ποιεΐν ή τάς παρόδους τών βαρβάρων χωλυειν;7 τώ ι

256


κήσουν, είπε: «Πόσο περισσότερο φροντίζουν οι δρο μείς για την ταχύτητα παρά για τη δικαιοσύνη!». Ό ταν κάποιος έκανε διάλεξη για σημαντικά θέμα τα αλλά σε χρόνο ακατάλληλο, του είπε: «Φίλε, δε μιλάς την ώρα που πρέπει για αυτά που πρέπει».

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΤΟΥ ΑΝΑΞΑΝΔΡΙΔΑ Ο Λεωνίδας146 του Αναξανδρίδα,

αδελφός του

Κλεομένη, σε κάποιον που του είπε ότι «εκτός από το ότι είσαι βασιλιάς δε διαφέρεις σε τίποτε από εμάς», απάντησε: «Μα δε θα ήμουν βασιλιάς, αν δεν ήμουν καλύτερος από εσάς». Κι όταν η γυναίκα του Γοργώ τον ρώτησε, την ώ ρα που έφευγε για τις Θερμοπύλες να πολεμήσει ενα ντίον των Περσών, αν της παραγγέλλει κάτι, απά ντησε: «Ν α παντρευτείς με καλούς άνδρες και να γεν νήσεις καλά παιδιά». Ό ταν οι έφοροι του έλεγαν ότι εκστρατεύει με λ ί γους άνδρες στις Θερμοπύλες, απάντησε: «Δε χρειά ζονται άλλοι για τη μά χη που πάμε». Καθώς πάλι εκείνοι του είπαν: «Μ ήπως έχεις σκεφθεί να κάνεις κάτι άλλο ή να αποκλείσεις τα περάσματα για τους βαρβάρους;». Τότε εκείνος απά2-57


y/

?ν*

ν

9 /I

'

f '

-

λόγω εφη τω ο εργω αποθανουμενος υπέρ των 'Ελλήνων. Γενόμενος δ' έν Θερμοπΰλαις προς τους συστρατιώτας είπε■λέγοντι τον βάρβαρον έγγυθι γενόμενον, άμμε δε χρονοτριβέειν ηδη γάρ η κτάμεν τώς βαρβάρως η αυτοί τεθνάμεν θέλομες. Λέγοντος δέ τινός άπ'ο τών όιστευμάτων τών n η/ ?λ ι ι «νι _ ν ι ~ * ραρραρων ουδέ τον ήλιον ιδειν εστί ν, ουκουν εφη χάριεν, εί υπο σκιάν αυτοίς μαχεσόμεθα. Άλλου δ’ είπόντος πάρεισιν εγγύς ημών, ούκοΰν έφη κα'ι ημείς αυτών έγγΰς. Είπόντος δέ τινός ώ Λεωνίδα, προς πολλούς 9 91 / λ C* ' & ' ? 1 μετ ολίγων διακινδυνεύσω ν ούτως πάρει; εί μεν οϊεσθέμε εφη τώ πλήθει <δεΐν πιστευειν>, ουδ’ η πάσα Ε λλάς αρκεί*βραχεία γάρ μοίρα τοΰ εκείνων πλήθους εστίν εί δε ταΐς άρεταϊς, κα'ι ουτος δ άριθμος ικανός. Ά λλου δε τά αυτά λέγοντος, κα'ι μήν ειπεν πολλούς έπάγομαι ώς άποθανουμένους.

258


ντησε: «Φαινομενικά, αλλά ουσιαστικά για να πεθάνω υπέρ των Ελλήνων». Κι όταν έφτασε στις Θερμοπύλες, είπε στους στρα τιώτες του: «Λένε ότι ot βάρβαροι είναι κοντά μας και εμείς χρονοτριβούμε- ήδη εμείς αποφασίζουμε ή να σκοτώσουμε τους βαρβάρους ή να σκοτωθούμε οι ί διοι». Ό ταν κάποιος είπε ότι από τα βέλη των βαρβάρων ούτε τον ήλιο δεν μπορούν να δουν, απάντησε: «Λοι πόν θαυμάσιο, διότι θα πολεμήσουμε εναντίον τους /

f

/

κατω απο σκια»

ΛΛ-7

.

Ό ταν ένας άλλος στρατιώτης είπε ότι «είναι κοντά μας οι εχθροί», απάντησε: «Επομένως, και εμείς εί μαστε κοντά τους». Κι όταν κάποιος είπε: «Λεωνίδα, πηγαίνεις με τό σο λίγους να πολεμήσεις εναντίον τόσο πολλών;». Κι εκείνος απάντησε: «Αν νομίζετε ότι εγώ θα πολεμήσω στηριζόμενος στο μεγάλο αριθμό, δεν επαρκεί ούτε ό λη η Ελλάδα- γιατί είναι ένα μικρό μόνο μέρος σε σχέση με το πλήθος εκείνων- αν όμως νομίζετε ότι θα στηριχθώ στις αρετές, και αυτός ο αριθμός (των στρα τιωτών μου) είναι αρκετός». Κι όταν ένας άλλος επανέλαβε τα ίδια, του απά ντησε: «Κι όμως, οδηγώ πολλούς αποφασισμένους να πεθάνουν».


Ξέρξου δέ γράφαντος αύτώ' έξεστί σοι μή θεο μαχούνε, μετ' εμού δέ τάσσομε νω τής Ελλάδος μοναρχεΐν, άντέγραφεν εί τά καλά τού βίου γινώσκοις, άπιστης άν τής τών άλλοτρίων επι θυμίας' εμοι δέ κρείσσων ό ύπέρ τής Ελλάδος θάνατος τού μοναρχεΐν τών ομοφύλων. Πάλιν δε τού Ξερξου γράφαντος πεμφον τά όπλα, αντέγραφε'μολών λαβε. Βουλομένου δ' αύτού ήδη τοις πολεμΐοις επιτίθεσθαι, <επει> οί πολέμαρχοι προς αύτόν έφασαν οτι δει προσμένειν αύτόν τούς άλλους συμμάχους, ? / V / f Λ1 / /} ? ου γαρ εφη παρεισιν οι μελλοντες μαχεσναι; η ουκ ίστε, ό'τι μόνοι προς τούς πολεμίους μάχονται οί τούς βασιλέας αίδουμενοι κα'ι φοβούμενοι; Τοις δέ στρατιώταις παρήγγειλεν άριστοποιεϊσθαι ώς εν Άιδου δειπνοποιησομένους. 'Ερωτηθείς δέ διά τ ί οί άριστοι τόν ένδοξον θά νατον τής άδοξου προκρίνουσι ζωής, οτι έφη τό μέν τής φύσεως ίδιον, τό δέ αύτών είναι νομίζουσιν.

26ο


Κι όταν ο Ξέρξης του έστειλε επιστολή που έγραφε ότι «σου είναι δυνατόν να μη ματαιοπονείς· αλλά να γίνεις μονάρχης σ’ όλη την Ελλάδα, αν συνταχθείς μαζί μου», του ανταπάντησε: «Αν γνώριζες τα καλά της ζωής, θα απέφευγες να επιβουλεύεσαι τα αγαθά των άλλων148- για μένα είναι πολύ ανώτερος ο θάνα τος για την υπεράσπιση της Ελλάδας από το να γίνω μονάρχης στους ομόφυλούς μου». Κι όταν ο Ξέρξης του ξανάγραφε «στείλε τα ό πλα», του ανταπάντησε πάλι: «Έλα να τα πάρεις»149. Ενώ λοιπόν ήταν έτοιμος ήδη να επιτεθεί εναντίον των εχθρών, οι πολέμαρχοι είπαν σ’ αυτόν ότι πρέπει να περιμένουν και τους άλλους συμμάχους. Κι εκείνος απάντησε: «Δεν ήλθαν ακόμη αυτοί που πρόκειται να πολεμήσουν; Ή μήπως δε γνωρίζετε ότι μόνοι τους πολεμούν τους εχθρούς εκείνοι που ντρέπονται και σέ βονται τους βασιλείς;». Στους στρατιώτες του έδωσε εντολή να πάρουν το πρωινό τους, γιατί το δείπνο θα το έπαιρναν στον Ά δη150. Στην ερώτηση γιατί οι άριστοι προτιμούν τον ένδο ξο θάνατο αντί για την άδοξη ζωή απάντησε: «Γιατί, ιο δεύτερο το θεωρούν κάτι το φυσικό, ενώ το πρώτο είναι προσωπική επιλογή τους».

ι6ι


Τούς δ' ηιθέους βουλόμενος σφσαι κα'ι επ,ι στάμενος άντιχρυς ουχ άνεξομένους, σχυτάλας οους κασ ενα αυτών προς τους έφορους επεμφε. χα'ι τών τελείων δέ τρεις εβουλ ήθη διασφσαί' οί δέ συννοήσαντες ουχ ηνέσχοντο λ αβ ει ν τάς σχυτά1 Ύ f % Ψ 9 ~ f» 9 % * \ » Λας' ων ο μεν ειπεν ου κηρυξ αλλα μαχητας ακολούθησα' ό δέ δεύτερος αυτού μενών χρεσσων αν εΐη ν ό δέ τρίτος ουχ ύστερος τούτων, πρώτος δέ μαχήσομαι. Λ

1

/)>

(V

>

-

%

\

9

/

V

/

ΛΟΧΑΓΟΣ Λόχαγος ό Πολυαινίδου και Σείρωνος πατήρ, άπαγγειλαντός τινός αυτώ οτι τών υιών τεθνήκοι ο ετερος, πάλαι ήδειν εφη οτι άποθανεϊν αύτόν έδει. ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ Λυκούργος 6 νομοθέτης βουλόμενος έκ τής προϋπαρχούσης διαίτης τούς πολίτας εϊς σωφρονεστέραν βίου τάξιν μετάγειν κα'ι καλοκαγαθικούς άπεργάζεσθαι -αβροδίαιτοι γάρ ήσαν- δύο σκύλακας άνέθρεφε ταυτού πατρός χα'ι μητρός γενο μένους' και τον μέν εϊθισε περι λιχνείας οίκοι έάσας' τον δ ’ άπαγόμενος ησκησε περ'ι κυνηγέσια.

ι 6ζ


Κπειδή ήθελε να σώσει τους νεότερους στρατιώτες ιου, αλλά γνώριζε ότι δε θα το δέχονταν στα φανερά, ι·δωσε στον καθένα τους επιστολή151 (σταδιακά) και (ους έστειλε στους εφόρους. Θέλησε να σώσει και τρεις μεγάλους· αυτοί όμως το αντιλήφθηκαν και αρνήθη καν να πάρουν τις επιστολές- ο ένας από αυτούς είπε ότι «έχω έλθει όχι ως κήρυκας, αλλά ως πολεμι στής»- ο δεύτερος ότι «παραμένοντας εδώ, θα είμαι καλύτερα»- κι ο τρίτος ότι «δε θα πολεμήσω πίσω α πό αυτούς εδώ, αλλά πρώτος στη γραμμή». ΛΟΧΑΓΟΣ Ο Λ όχαγος, γιος του Πολυαινίδη και πατέρας του Σείρωνα, όταν κάποιος του ανακοίνωσε ότι είχε πεθά/

Λ /

^

ΓΠ

/

V

/

νει το ενα του παιοι, απαντησε: « Ι ο γνώριζα απο παλιά ότι αυτός όφειλε να πεθάνει»152. ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ Ο Λυκούργος153, ο νομοθέτης, επιθυμώντας να ο δηγήσει τους πολίτες από τον προηγούμενο τρόπο / / / r ζ ωης σε σωφρονεστερη κατασταση και να τους κάνει καλούς και αγαθούς -γ ια τ ί ζούσαν τρυφηλή ζω ή μεγάλωσε δυο σκυλάκια154 που κατάγονταν από τον ίδιο πατέρα και την ίδια μάνα- το ένα το έθισε στις λιχουδιές, αφήνοντάς το στο σπίτι- το άλλο το έπαιρνε 263


επειτα άγαγώ ν εϊς την εκκλησίαν έθηκε άκάνθας και λιχνείας τινάς, άφήκε δέ κα'ι λαγώ' έκατέρου δ' επι τά συνήθη όρμήσαντος και θατέρου τον λαγώ χειρωσαμένου, είπεν όράτε, ώ πολϊται, οτι 9 ~ / Γ / 9 ~ ~ Π ' 9 — ταυτου γένους υπάρχοντες εν τγ\ του ριου αγωγή παρά πολύ άλλήλων διάφοροι άπέβησαν, και ποιητικότερα τής φύσεως η ασκησις προς τά καλά τυγχάνει; τινές δέ φασιν, <ώς> ού παρήγε σκυλακας, ο ί έκ τών αύτών γεγονότες ετυγχανον, (V ^ ’ — αΑλ ο μεν εξ οικουρων, ατερος ο εκ κυνηγετικών κάπειτα τον μέν εκ τοϋ χείρονος γένους προς τά / V 1 C* * * 9 / χυνηγεσια ησχησε, τον ο εκ του— αμεινονος περι% λιχνείας μόνον είθισεν είθ' έκατέρου έφ' α είθιστο όρμήσαντος, φανερόν ποιήσας όσον η αγωγή προς τό άμεινον κα'ι χείρον συλλαμβάνει, είπεν ούκοϋν και ημάς, ώ πολϊται, ούδέν η παρά τοις πολλοΐς θαυμαζομένη εύγένεια και τό άφ' Ηρακλέους Τ 9 / 9 \ / Λ * ~ είναι ονινησιν, εί μή πραττοιμεν οι α εκείνος άπάντων άνθρώπων επιδοξότερος και ε ύγε νέστε ρος έφάνη, ασκούμενοι κα'ι μανθάνοντες καλά δι ’ ολου τού βίου. 9 * * 9

f

*

9 i~

9

~

264

__________________ ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ___________________

μαζί του και το μάθαινε να κυνηγάει. Έ πειτα, αφού τα έφερε μπροστά στη συνέλευση του λαού, έβαλε μερικά αγκάθια και λιχουδιές και άφησε ελεύθερο και ένα λα γό* και καθώς το καθένα από τα δυο σκυλάκια όρμησαν προς αυτό που είχαν συνηθίσει και το ένα από αυτά έπιασε το λαγό, είπε: «Βλέπετε, συμπατριώτες μου, ότι, ενώ και τα δυο κατάγονται από τους ίδιους γονείς, έγιναν πολύ διαφορετικά μεταξύ τους λόγω της εκπαίδευσής τους, και ότι είναι πιο δημιουργική για τα καλά η εξάσκηση παρά η φύση;». Μερικοί λένε οτι οεν παρουσίασε σκυλακια απο τους ιοιους γονείς, αλλά το ένα από σκυλιά σπιτικά και το άλλο από κυνηγητικά* έπειτα, αυτό από την κατώτερη γενιά το εξάσκησε για κυνήγι και εκείνο από την ανώτερη γενιά το συνήθισε μόνο στις λιχουδιές* κι όταν στη συνέχεια όρμησε το καθένα από τα δύο σε ό,τι είχε συνηθίσει, αφού έκανε φανερό πόσο συντελεί η α γω γή προς τα καλύτερα ή τα χειρότερα, είπε: «Λοιπόν, συμπολίτες μου, και για σας δεν έχει καμιά χρησιμότητα η ευγε νική σας καταγω γή και η αναγω γή στον Ηρακλή που θαυμάζεται από τους πολλούς, αν δεν κάνουμε εκείνα, για τα οποία αναδείχτηκε εκείνος ο πιο ένδοξος και ο πιο ευγενής, με το να εξασκούμαστε και να μαθαίνου|ΐr τα καλά σε όλη μας τη ζωή». 265


'Αναδασμόν δέ τής γής ποιήσας και απασιν ΐσον κλήρον τοις πολίταις νείμας, λέγεται ύστερόν ποτε χρόνω τήν χώραν διερχόμενος εξ αποδημίας οίρτι τεθερισμένην, ίδών δέ τους σωρούς κειμένους παραλλήλους και ομαλούς ησθήναι, κα'ι μειδιάσας είπεΐν προς τους παρόντας ώς η Λακωνική φαί νεται πάσα πολλών αδελφών είναι νεωστ'ι νενεμημένων. Κα'ι τών χρεών δ' άποκοπάς είσηγησάμενος έπεχείρησε κα'ι τά κατ' οίκον όντα πάντα εξ ίσου διαιρεΐν, όπως παντάπασιν έξέλοι τό ανισον κα'ι άνώμαλον. έπε'ι δέ χαλεπώς έώρα προσδεξομένους τήν οίντικρυς άφαίρεσιν, τό τε χρυσού ν κα'ι αργυ ρού ν νόμισμα ηκυρωσε, μόνω δέ τω σιδηρώ προσέταξε χρήσθαι* κα'ι μέχρις ου δει έχειν τήν ολην ύπαρξιν προς αμοιρήν τουτου, περιωρισε. τουτου δέ γενομένου έξέπεσε τής Λακεδαίμονος αδικία πάσα’ ουτε γάρ κλέπτειν ουτε δωροδοκεϊν ουτε * _ 9\ r / «9s ? s / r\ s αποστερεί ν η αρπαζειν ετι εόυνατο τις, ο μητε κατακρυφαι δυνατόν ην μήτε κτήσασθαι ζηλωτόν μήτε χρήσασθαι άκίνδυνονμήτε εξάγειν η επάγειν ασφαλές, προς δέ τούτοις κα'ι απάντων τών πε-

266

__________________ ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ___________________

Αφού προχώρησε σε αναδασμό της γης και μοίρασε σε όλους τους πολίτες ίσους κλήρους, λέγεται ότι επιστρέφοντας κάποτε μετά από καιρό από την αποδη μία του και βλέποντας την ύπαιθρο να είναι θερισμέ νη, παρατηρώντας τους σωρούς να είναι κοντά-κοντά και μεταξύ τους ίσοι, χάρηκε πολύ και είπε γελώντας προς τους παραβρισκόμενους: «Όλη η Λακωνία μοιά ζει να ανήκει σε πολλά αδέρφια, που πρόσφατα μοιρά στηκαν την κληρονομιά τους». Αφού εισηγήθηκε και τη διαγραφή των χρεών157, επιχείρησε να μοιράσει εξίσου και όλα όσα είχε ο κα θένας στο σπίτι του, για να εξαλείψει εντελώς τη με ταξύ τους ανισότητα και παραφωνία. Επειδή όμως έ βλεπε ότι θα αποδέχονταν δύσκολα την άμεση αφαί ρεση, κατάργησε το χρυσό και ασημένιο νόμισμα και διέταξε να χρησιμοποιούν μόνο το σιδερένιο158- και κα θόρισε μέχρι πού έπρεπε να φτάνει η όλη περιουσία, εκτιμούμενη μ’ αυτό το νόμισμα. Με αυτή την ενέργεια εξαφανίστηκε κάθε αδικοπραγία από τη Σπάρτη- για τί, δεν μπορούσε κανείς ούτε να κλέβει, ούτε να δέχελ

/

/

/

/

r y

r

ται οωρα, ουτε να αφαιρει, ουτε να αρπαζει κατι που ούτε ήταν δυνατόν να το κρύψει ούτε ζηλευτό να το α/

/

/ Λ

/

/

/

ποκτησει ουτε ακινουνο να το χρησιμοποιήσει ουτε σί γουρο να το εξάγει ή να το εισάγει. Επιπλέον, αποφά σισε να εμποδίσει ξένες επιρροές για όλα τα περιτ-

267

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ~

1*

%

/

?

r

λ \

ν

9 V

ρισσων ξενηλασίαν εποιησατο' οιο ου τ έμπορος ούτε σοφιστής ούτε μάντις η αγύρτης ούτε τών κατασκευασμάτων δημιουργός είσήει εϊς την ΓΙ / ? Λ 1 * / Σπάρτην, ουοε γαρ νόμισμα παρ αυτοίς ευχρηστον ε'ίασε, μόνον δε το σιδηρού ν είσηγήσατο, ό εστί μνά ολκή Αίγιναία, δυνάμει δε χαλκοί τεσσαρες. . Έπιθεσθαι δε τή τρυφή και τον ζήλον άφελεσθαι τού πλούτου διανοηθεις τά συσσίτια είση γήσατο. προς γούν τους επιζητούντας, διά τ ί ταύτα συνεστήσατο και μεθ' οπλών κατ' ολίγους 1 ^ ' Λ' τους πολίτας οιηρηχεν, οπως ειπεν εξ έτοιμου τα παραγγελλόμενα δεχωνται, κα'ι εάν τι νεωτερίζωσιν, εν όλίγοις γι το άμπλάκημα, ισομοιρία τε τής τροφής και πόσεως η, και μήτε πόσει τι ν! η βρώσει αλλά μηδέ στρωμνή η σκεύεσιν η αλλω 1 1 / S' . Γ 1 / — τι νι το συνολον πλέον εχγι ο πλούσιος του πενητος. ’Αζηλον δε ποιήσας τον πλούτον, ουδενός ούτε χρήσθαι ούτ’ επιδεΐξαι δυναμενου, έλεγε προς τους //Ι 7 e ~ λ ' - ν συνήθεις' ως καλον εστί ν, ω εταίροι,, οια των εργων επιδεΐξαι τον πλούτον όποϊός εστί τή άληθείςχ, οτι τυφλός. Παρεφύλαξε δέ ωστε μηδέ οίκοι προδειπνήσαντας *

*

/

7

?

% /

9

ζ68

9

9

9/

f *

? S

\


τά159· γι’ αυτό δεν έμπαινε στη Σπάρτη ούτε έμπορος ούτε σοφιστής ούτε μάντης ούτε αγύρτης, ούτε τεχνί της άλλων κατασκευών. Ούτε και το νόμισμα το άφη σε εύχρηστο γι’ αυτούς, αλλά εισηγήθηκε μόνο το σι δερένιο, που ζύγιζε μια ολόκληρη Αιγινήτικη μναι6° και είχε αξία τέσσερα χάλκινα νομίσματα. Κι αφού αποφάσισε να καταπολεμήσει την πολυτέ λεια και να πατάξει την επιδίωξη του πλούτου, καθιέ ρωσε τα συσσίτια. Και προς αυτούς λοιπόν που ρω τούσαν γιατί τα καθιέρωσε αυτά και χώρισε τους πο λίτες σε μικρές ομάδες ενόπλων, απαντούσε: «Για να κάνουν δεκτές αμέσως τις διαταγές και, αν επιχειρηθεί κάποια ανατροπή του καθεστώτος, λίγοι να π ά ρουν μέρος στο ανατρεπτικό εγχείρημα- να υπάρχει ε πίσης ίση συμμετοχή στα τρόφιμα και στα ποτά, και να μην έχει τίποτε περισσότερο ο πλούσιος από το φτωχό παντού, ούτε στα ποτά ούτε στα φαγητά, αλλά ούτε και στο στρώμα ή στην επίπλωση ή σε οτιδήποτε άλλο». Κι αφού έκανε τον πλούτο αζήλευτο, καθώς δεν μπορούσε κανένας ούτε να τον χαρεί ούτε να τον επι δείξει, έλεγε προς τους φίλους του: «Πόσο ωραίο εί ναι, φίλοι μου, να αποδεικνύει κανείς με τα έργα του τι είναι ο πλούτος στην ουσία, δηλαδή τυφλός»161. Πήρε επίσης μέτρα, ώστε να μη μπορούν να προ269


εξ εί ναι βαδίζειν επι τά συσσίτια, πεπλ ηρωμενους ετέρων εδεσμάτων η πομάτων εχάχιζον δε οί λοιποί τον μή πιοντα η φαγοντα μετ αυτών, ως άχρατή χαι προς την χοινήν άπομαλαχιζόμενον δίαιταν' εζημιούτο δέ χαι ό φανερός γενόμενος. Άγιδος γοΰν μετά πολύ ν χρόνον τού βασιλέως επανελθόντος από στρατείας -χαταπεπολεμη'χει δ' Αθηναίους-, βουλομενου παρά τή γυναιχ'ι μιρ ήμέρζχ δειπνήσαι χα'ι μεταπεμπομένου τάς μερί δας, ουχ έπεμφαν οι πολέμαρχοι *μεθ' ημέραν δέ — ' . > / /'/ι 1* , φανερού γενομενου τοις εφοροις, εζημιωθη υπ αυτών. Προς ουν τά τοιαύτα τών νομοθετημάτων χαλεπήναντες οί εύποροι επισυνέστησαν χα'ι εβλασφημουν αυτόν χα'ι εβαλλον, χαταλεύσαι βουλόμενοι· διωκόμενος δέ διέπεσε διά τής αγοράς' χα'ι τους μέν άλλους έφθασεν εϊς τό ίερόν τής χαλχιοίχου Αθηνάς χαταφυγών ’Άλχανδρος δ' επιστραφέντος αυτού διώχων τή βαχτηρία τον οφθαλμόν εξέχοφεν αυτού, τούτον δέ χοινώ δόγματι παραλαβών επι τιμωρίρ ουτε χαχώς διέθηι

\

\

\

/

9\

270

/

ι

9

~

r


σέρχονται στα συσσίτια έχοντας δειπνήσει νωρίτερα στα σπίτια τους, χορτάτοι από άλλα φαγητά και πο τά- μάλιστα έβριζαν οι άλλοι αυτόν που δεν έπινε και δεν έτρωγε μαζί τους ως μη εγκρατή και ανίκανο να ακολουθήσει λόγω της καλοπέρασής του τον κοινό τρόπο λήψης του φαγητού- κι όποιος γινόταν αντιλη πτός τιμωρούνταν Ό ταν, για παράδειγμα, μετά από πολλά χρόνια ο βασιλιάς Ά γης162 γύρισε από μια εκ στρατεία - ε ίχ ε μάλιστα νικήσει τους Αθηναίους- και θέλησε να δειπνήσει κοντά στη γυναίκα του μια μέρα και ζήτησε να του στείλουν τις μερίδες του φαγητού του στο σπίτι, οι πολέμαρχοι δεν τις έστειλαν- την ε πόμενη μέρα αναφέρθηκε αυτό στους εφόρους και του επιβλήθηκε απ’ αυτούς πρόστιμο. Δυσαρεστημένοι λοιπόν από αυτά τα νομοθετήματα οι πλούσιοι, ξεσηκώθηκαν και τον έβριζαν και του πετούσαν πέτρες, θέλοντας να τον σκοτώσουν καταδιωκόμενος, πέρασε από την αγορά- από τους άλλους πρόλαβε να ξεφύγει καταφεύγοντας στο ναό της Χ α λκιοίκου Αθηνάς163- όμως ο Άλκανδρος στη φάση της καταδίωξης, σε μια κίνηση του Λυκούργου προς τα πίσω, τον χτύπησε με τη ράβδο του και του έβγαλε το rνα του μάτι. Κι όταν εκείνος πιάστηκε και με κοινή απόφαση παραδόθηκε στο Λυκούργο για τιμωρία, αυιός ούτε του συμπεριφέρθηκε άσχημα ούτε τον κατη271

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ 9

/

9

/

1

Λ

/

9/

9

/

κεν ουτε εμεμψατο, συνοιαιτωμενον ό εχων απεδειξεν έπαινέτην αυτού τε κα'ι τής διαίτης ην είχε συν αυτω και καθόλου τής αγωγής εραστήν, τού δέ πάθους υπόμνημα ίδρυσατο εν τω τής Χαλκιοίκου τεμένει ίερ'ον Αθήνας, Όπτιλλέτιν προσαγορευσας’ τους γάρ οφθαλμούς δπτίλλους οί τήδε Δωριείς λέγουσιν. Ερωτηθείς δέ διά τ ί ούκ εχρήσατο νόμοις έγγράφοις, οτι εφη οί πεπαιδευμένοι και άχθέντες τή προσηκουση αγωγή το τού καιρού χρήσιμον δοκιμάζουσι. Πάλιν δ ’ επιζητουντων τινών, διά τ ί οροφήν άπο πελέκεως ταΐς οίκίαις επιτιθέναι προσεταξε, θυραν δ ’ άπ'ο πρίονος μόνου κα'ι μηδεν'ος τών άλλων εργαλείων, όπως αν εφη μετριάζωσιν οί πολΐται περι πάντα, όσα εϊς τήν οικίαν είσάγουσι, κα'ι μηδέν τών παρ ’ άλλοις ζηλουμε νων εχωσι ν. Έκ δέ ταΰτης τής συνήθειάς φασ'ι και Αεωτυχίδην τον πρώτον βασιλέα δειπνούντα παρά τινι και θεασάμενον τής στέγης τού οίκου τήν παρα σκευήν πολυτελή κα'ι φατνωματικήν ερωτήσαι τον f* s 9 / ? 9 ~ ί* / % / ξένον, εί τετράγωνά παρ αυτοίς ξυλα φύεται. ωτηθε'ις δέ διά τίέκώλυσεν επ'ι τους αυτους πολεμίους πολλάκις στρατευεσθαι, εφη ίναμή πολ-


γόρησε αλλά, έχοντάς τον ομοτράπεζο, τον έκανε υ μνητή του ίδιου και του τρόπου ζωής που επέβαλε και γενικά εραστή της διαγωγής του. Για να θυμίζει την αναπηρία του, έκτισε ιερό κοντά στο άλσος της Χ α λκιοίκου Αθηνάς, που το ονόμασε Οπτιλλέτη· γιατί οι εκεί Δωριείς τα μάτια τα λένε οπτίλλους.

.

Κι όταν ρωτήθηκε γιατί δεν παρέδωσε γραπτούς τους νόμους, απάντησε: «Διότι οι εκπαιδευμένοι και εκείνοι που έχουν καλή αγω γή εγκρίνουν τη χρησιμό τητα των νόμων σύμφωνα με τις περιστάσεις». Ό ταν πάλι κάποιοι άλλοι ρώτησαν γιατί νομοθέτη σε να κάνουν τις οροφές των σπιτιών χρησιμοποιώ ντας (για την επεξεργασία των ξύλων) μόνο τσεκού ρι164 και μόνο για την πόρτα πριόνι και κανένα άλλο εργαλείο, απάντησε: «Για να έχουν μέτρο οι πολίτες σε όλα όσα εισάγουν στα σπίτια τους και να μην έ χουν τίποτε από όσα ζηλεύουν οι άλλοι». Λ όγω αυτής της συνήθειας λένε ότι και ο Λεωτυ χίδης, ο πρώτος βασιλιάς τους, όταν κάποτε κλήθηκε σε γεύμα από κάποιον και είδε τη στέγη του σπιτιού του πολυτελή και με επεξεργασμένα ξύλα, ρώτησε το φίλο που τον φιλοξενούσε αν στα μέρη τους τα ξύλα φυτρώνουν τετράγωνα16’. Ό ταν πάλι ρωτήθηκε γιατί απαγόρευσε να εκστρα τεύουν (οι Σπαρτιάτες) πολλές φορές εναντίον του ίδιου 2-73


λάκις άμυνεσθαι συνεθιζόμενοι έμπειροι πολέμου γένωνται. διό και Αγησιλάου έγκλημα ου βραχύ έδοξεν είναι, ταΐς εϊς την Βοιωτίαν συνεχέσιν είσβολαϊς κα'ι στρατείαις τους Θηβαίους αντιπάλους <τοΐς> Αακεδαιμονΐοις κατασκευάσαντος. τετρωμένον γοΰν ίδών αυτόν Ανταλκίδας καλά είπε ~ 9 ' Π 1 ' 9 ' '9 τροφεία απεχεις, μη' ρουλομενουζ αυτους μητ ' εϊδο'τας μάχεσθαι διδάξας. Άλλου δ' έπιζητοΰντος, διά τΐτά σώματα τών παρθένων δρόμοις κα'ι πάλαις και βολαΐς δίσκων ι ? / λ / 9 9r r _ και ακοντίων οιεπονησεν, ι ν εφη η των γεννώ / t ry 9 \ 9 9 ~ / μενών ριζωσις ισχυραν εν ισχυροις σωμασιν αρχήν λαβοϋσα καλώς βλαστάνη, αυταί τε μετά ρώμης τούς τόκους υπομένουσαι ρρδΐως τε άμα κα'ι καλώς άγωνΐζωνται προς τάς ωδίνας, και ε ϊ τις ανάγκη γένοιτο, δυνωνται ύπέρ αυτών κα'ι ) τέκνων κα'ι τής πατρίδος μάχεσθαι. Μεμφομένων δέ τινών τήν γυμνωσιν τών παρ /) / 9 ~ \ \ 9 / ι* / σενων εν ταις πομπαις και τήν αιτίαν ζητουντων, 9 # < 9 \ ~ 9 Λ / 9 Λ f ι ν εφη τα αυτα τοις ανόρασιν επιτηόευουσαι μηδεν μείον έχωσι μητε κατά σώματος ισχυν κα'ι f / / * Ι ~ 1 / S 9 f ύγιείαν μητε κατα ψυχής φιλοτιμίαν και αρετήν,

274


εχθρού, απάντησε:166 «Για να μη γίνουν έμπειροι στον πόλεμο, αν συνήθιζαν να αμύνονται πολλές φορές· γι’ αυτό κρίθηκε ότι δεν ήταν μικρό το λάθος του Αγησι λάου, που με τις συνεχείς εισβολές και εκστρατείες στη Βοιωτία έκανε τους Θηβαίους (ισάξιους) αντιπά λους των Λακεδαιμονίων». Κι όταν ο Ανταλκίδας τον είδε πληγωμένο, είπε: «Παίρνεις καλή αμοιβή, αφού τους δίδαξες να πολεμούν, ενώ ούτε το ήθελαν ούτε το ήξεραν». Κι όταν κάποιος ζήτησε να μάθει γιατί ασκεί τα σώματα των κοριτσιών167 στο δρόμο, την πάλη, τη ρί ψη δίσκων και ακοντίων, απάντησε: «Για να γίνει ι σχυρό το ρίζωμα των εμβρύων σε ισχυρά σώματα από την αρχή και να γεννηθούν δυνατά τέκνα· αλλά και τα ίδια τα κορίτσια (ως μητέρες) να υπομένουν με σθένος την εγκυμοσύνη και να αντέξουν εύκολα και με θάρρος στους πόνους του τοκετού- κι αν κάποτε π α ρουσιαζόταν ανάγκη, να μπορούν να πολεμούν για την προάσπιση των εαυτών τους, των παιδιών τους και της πατρίδας». Καθώς κάποιοι τον κατηγορούσαν για την καθιέ ρωση του μέτρου εμφάνισης γυμνών των κοριτσιών στις πομπές και ζητούσαν να μάθουν το λόγο, απα ντούσε: «Για να μην υστερούν από τους άνδρες ούτε ως προς την ισχύ του σώματος και την υγεία, ούτε ως 2-75


δόξης δέ τής παρά τοις πολλοΐς ύπερφρονώσιν. όθεν κα'ι περι Γοργούς ιστορείται τής Λεωνίδου γυναικός τοιούτον είπουσης γάρ τινός, ώς εοικε, ps \ 9 \ r / ~ ? λ — 9/ ξένης προς αυτήν ως μοναι των ανδρών άρχετε υμείς αί Λάκαιναι απεκρινατο*μόναι γάρ ημείς Λ ✓ ανορας τικτομεν. Είρξας δέ τους αγάμους τής εν ταΐς γυμνοπαιδίαις θεας και ατιμίαν προσθεις πολλή ν πρόνοιαν έποιήσατο’ τής παιδοποιίας* τιμής δέ και θεραπείας, ην νεοι πρεσβυτεροις παρεϊχον, εστέρησε. κα'ι τ'ο προς Δερκυλλίδαν ρηθέν ούδε'ις εμεμφατο, καίπερ ευδόκιμο ν όντα στρατηγόν έπιόντι γάρ αύτώ τών νεωτερων τις έδρας ούχ ? r υπειςεν ειπων ουοε γαρ εμοι συ τον υπειςοντα εγεννησας. Πυνθανομενου δε' τινός, διά τ ί τάς κόρας ενομοθετησεν άπροικους εκδίδοσθαι, όπως εφη μήτε.. Λ ? Λ ? /} ·* · / Λ δι ενδειαν αγαμοι τινές εαυωσι μητε δια περιου/ Λ /> f/ Λί > t / σιαν σπουόαζωνται, έκαστος δ εις τον τροπον της 9/

f

9

9/

/

9/

\

/

9

\

%

*

/f*

\

—


προς το ενδιαφέρον της ψυχής για την αρετή, καθώς κάνουν τα ίδια ακριβώς με τους άνδρες, και τις αγκυ λώσεις των πολλών άλλων να τις ξεπερνούν». Γι’ αυ τό και για τη Γοργώ, τη γυναίκα του Λεωνίδα, ανα φέρεται κάτι τέτοιο' όταν δηλαδή, όπως φαίνεται, κά ποια φιλοξενούμενη φίλη είπε προς αυτήν ότι «μόνες εσείς οι Σπαρτιάτισσες κυβερνάτε τους άνδρες»168, α πάντησε: «Γιατί μόνο εμείς γεννάμε άνδρες». Καθώς απέκλεισε τους ανύπαντρους169 από το να παρακολουθούν τις «γυμνοπαιδιές» και επέβαλε και στέρηση των πολιτικών τους δικαιωμάτων, ενίσχυσε πολύ τη φροντίδα για δημιουργία οικογένειας με από κτηση παιδιών τους στέρησε και από την τιμή και το σεβασμό που δείχνουν οι νέοι προς τους μεγαλυτέρους. Και αυτό που ειπώθηκε προς το Δερκυλίδα κανείς δεν το κατέκρινε, παρόλο που ήταν ονομαστός στρατηγός' γιατί, όταν πήγε αυτός κάπου, ένας νεαρός δε σηκώ θηκε από τη θέση του170, λέγοντάς του: «Ούτε κα ι εσύ γέννησες αυτόν που θα σηκωνόταν από τη θέση του για μένα». Ό ταν κάποιος ρώτησε να μάθει γιατί νομοθέτησε να παντρεύουν τις κοπέλες χωρίς προίκα, απάντησε: «Για να μη μείνουν κάποιες ανύπαντρες λόγω φτώ χειας κι ούτε να γίνονται κάποιες άλλες περιζήτητες για τη μεγάλη τους περιουσία, αλλά ο καθένας νέος 277


παιδός άφορών αρετή την αΐρεσιν ποιώνται. διά τούτο δε χα'ι τό ν καλλωπισμόν τής πόλεως απή λασε ν. Όρίσαντος δ ’ αυτού χα'ι τον χρόνον τών τε γα μουμένων κα'ι τών γαμουντων, προς τον ζητούντα \ 9 / ' ιν εφη τα γεννωμενα ισχυρά rj εκ τελείων γεννωμενα. Προς δέ τον θαυμάζοντα, διότι τον γεγαμηκότα άπεΐρξε μή συγκοιμάσθαι τή γεγαμημένη, προσέταξε δέ τό πλείστον τής ημέρας συνεΐναι τοις ήλικιώταις και τάς νύκτας όλας συναναπαυεσθαι, τή δέ νύμφη κρόφα κα'ι μ ετ’ ευλαβείας συνεΐναι, όπως έφη κα'ι τοις σώμασιν ισχυροί ώσι ft — \ / \ ~ 9 ι ι 1 οιακορεις μη γινομενοι, και τω φιλειν αει καινοί ι υπάρχωσι κα'ι τά έγγονα έρρωμενέστερα παρέχωσι. Κα'ι τό μέν μύρον εξηλασεν ώς τού ελαίου φθο ράν κα'ι όλεθρόν, τήν δέ βαφικήν ώς κολακείαν αίσθήσεως. Πασι δέ τοις περ'ι τον τού σώματος καλλωπι σμόν δημιουργοΐς άνεπίβατον εποίησε τήν Σπάρ την, ώς διά τής κακοτεχνίας τάς τέχνας λυμαι- ] νομένοις.


να επιλεγεί ως γυναίκα του κοπέλα με κριτήριο το ή θος και την αρετή της». Για τον ίδιο λόγο απαγόρευσε στην πόλη τον καλλωπισμό. Επειδή είχε προσδιορίσει και την ηλικία γάμου για τα κορίτσια και τα αγόρια, σε εκείνον που ρωτούσε να μάθει το λόγο, απαντούσε: «Για να είναι τα παιδιά τους γερά από γονείς τέλειους». t / / / Σ 9 εκείνον που απορούσε γιατί απαγόρευσε στον παντρεμένο να κοιμάται με τη γυναίκα του171, αλλά νομοθέτησε να είναι το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας με τους συνομηλίκους του και να αναπαύεται όλη τη

/

y/

/

/ν

/

νύχτα μαζι τους, ενω με τη συζυγο να συναντιέται για έρωτα κρυφά και με προφύλαξη, απαντούσε: «Για να μενουν ρωμαλέοι στα σώματα τους, χωρίς να εξα ντλούνται χορτασμένοι από την ερωτική πράξη, και να διατηρούν παντα φρέσκια την αγαπη και να γεν νούν πιο δυνατά τα παιδιά τους». Τη χρήση μύρου την απαγόρευσε, διότι τη θεωρού σε απώλεια και καταστροφή του λαδιού, όπως α π α γό ρευσε και τη βαφή του προσώπου ως κολακεία των αισθήσεων. Σε όλους γενικά που απασχολούνταν επ α γγελμ α τικά με τον καλλωπισμό του σώματος απαγόρευσε την είσοδο στην Σπάρτη, διότι με τις κακές τους τέ χνες κατέστρεφαν την πραγματική τέχνη. 279

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ η τι

/

Λ,

?"

·

?

/

'

/

Ι οσαυτη ο ην κατ εκείνους τους χρονους σωφροσύνη τών γυναικών και τοσοΰτον απείχε τής ύστερον περι αύτάς ευχερείας, ώς πρότερον Γ 1 ~ / — άπιστον είναι το της μοιχείας παρ αυταις. και λόγος άπομ νημονευ'ε ται Γεραδάτα τινός Σπαρτιά~ 'Ο ^ » <*ι ? /ι * <· * του των σφοορα παλαιών, ος ερωτήσεις υπο ξένον, / / Γ τι πασχονσιν οι μοιχοί παρ αυτοίς -ουόεν γαρ όράν περι του'του νενομοθετημενον υπο Λυκουρ? « γου- ειπεν ουοεις, ω ξενε, γίνεται μοιχος παρ ημϊν. εκείνου δε υπολαβόντος- αν ούν γε'νηται; ταύρον εφη ό Γεραδάτας <έκτίνει με'γ α ν, ος Γ / ( τ -γ / υπερκυψας το Ιαυγετον απο του Ευρώτα πιεται. /) / Λ) υαυμασαντος ο εκείνου και φησαντος πως ο αν γε'νοιτο βούς τηλικούτος; γελάσας ό Γεραδάτας> πώς γάρ αν εφη μοιχος εν Σπάρτη γε'νοιτο, εν η πλούτος μεν και τρυφή και καλλωπισμός άτιμάy * λ ι * ? / \ ~ r / ζονται, αιοως όε και ευκοσμια και των ηγουμένων πειθώ πρεσβεύονται; Προς δέ τον άξιουντα δημοκρατίαν εν τή πόλει καταστήσασθαι ό Λυκούργος συ πρώτος εφη εν τή οικία σου ποίησον δημοκρατίαν. Πυνθανομε'νου δε' τινός διά τίμικράς ούτω και 9/

,

9

\

y /

\

f

9

/

γτί

.Λ

9

Τ

*

y /

\

\

28ο

~

\

/

9

/

9

\

9

/

/

~

9\


Τόσο μεγάλη ήταν στην εποχή του η σεμνότητα των γυναικών και τόσο πολύ απείχε από την απελευ θέρωσή τους στα μεταγενέστερα χρόνια, ώστε στο π α ρελθόν ήταν αδιανόητη η διάπραξη μοιχείας απ’ αυ τές172. Αναφέρεται μάλιστα η απάντηση κάποιου Σπαρτιάτη Γ ερατάδα στην πολύ παλιά εποχή, που ό ταν ρωτήθηκε από κάποιον ξένο ποια ποινή επιβάλλε ται στους μοιχούς στη χώρα του -γ ια τ ί έβλεπε ότι δεν είχε νομοθετήσει τίποτε για την περίπτωση αυτή ο Λυκούργος- απάντησε: «Δεν υπάρχει, φίλε μου, μοιχός σε μας». Κι όταν εκείνος ξαναρώτησε: «Κι αν λοιπόν υπάρξει;». Τότε ο Γερατάδας του απάντησε: «Πληρώνει την τιμωρία του με έναν μεγάλο ταύρο, που σκύβει από τον Τ αΰγετο και πίνει νερό στον Ευ ρώτα ποταμό». Κι όταν εκείνος απόρησε και είπε «πώς θα μπορούσε να υπάρξει τόσο μεγάλος ταύρος», γελώντας ο Γερατάδας του είπε: «Μ α πώς θα υπήρ χε μοιχός στη Σπάρτη, στην οποία απαξιώνονται τα πλούτη και η τρυφηλή ζωή και ο καλλωπισμός, ενώ αντίθετα είναι σε μεγάλη εκτίμηση ο σεβασμός, η κό σμια συμπεριφορά και η υπακοή στους άρχοντες;». Σε κάποιον που πρόβαλε την αξίωση να εγκαθιδρυΟεί στη Σπάρτη δημοκρατία, ο Λυκούργος είπε: «Κ α θιέρωσε πρώτα εσύ δημοκρατία στο σπίτι σου»173. 'Οταν κάποιος ρώτησε να μάθει γιατί νομοθέτησε 281

ΠΛΟΤΤΑΡΧΟΤ

ευτελείς εταξε τών θεών τάς θυσίας, όπως εφη μηδέποτε τιμώντες το θειον διαλείπωμεν. Μόνα δε ταύτα τών αθλημάτων έφέντος αυτού τους πολίτας άγωνίζεσθαι, οπού ή χείρ ούκ άνατείνεται, επυθετό τις τήν αιτίαν ό δέ όπως είπε μηδεις αυτών έν τω πονεΐν άπαυδάν εθίζηται. Έρωτώντος δέ τινός, διά τ ί πυκνά μεταστρα0* ' «V Γ ι ι τοπεόευειν κελεύει,, όπως ειπε πλειω τους εχυρους βλάπτωμεν. Άλλου δ' έπιζητούντος διά τ ί πυργομαχεϊν
9

~

9 9/

'

y

\

?

%

*

9\

9

9/

/]


τόσο μικρές και φτωχές τις θυσίες προς τους θεούς, απάντησε: «Για να μην έχουμε ποτέ πρόβλημα (έλ λειψης ζώων) να τιμούμε τους θεούς». Κι όταν από τα αγωνίσματα επέτρεψε αυτός για τους συμπολίτες του να αγωνίζονται μόνο σ’ εκείνα που δεν έχουν ανάταση του χεριού174, κάποιος που ρώ τησε το λόγο πήρε την απάντηση: «Για να μη συνηθί σει κανείς από αυτούς να υποχωρεί στους κόπους του». Κι όταν κάποιος ρώτησε γιατί διατάζει να α λλά ζουν συνέχεια θέση στρατοπέδου, απάντησε: «Για να βλάπτουμε περισσότερο τους εχθρούς». Κι όταν ένας άλλος ζητούσε να μάθει γιατί απα γόρευσε (τους Σπαρτιάτες) να πολεμούν εναντίον ο χυρωμένων φρουρίων175, απάντησε: «Για να μη σκο τώνονται οι γενναιότεροι από γυναίκες ή από παιδιά ή από κάποιον παρόμοιό τους άνθρωπο». Σ ’ εκείνους τους Θηβαίους που ζητούσαν τη συμ βουλή του για τις ιερές τελετές και το πένθος που κρατούν για τη Λευκοθέα176, απάντησε ότι, αν την πι στεύουν ως θεά, να μη θρηνούν αν όμως ως άνθρωπο, να μη διοργανώνουν ιερές τελετές, όπως σε θεό. Σ’ εκείνους από τους συμπολίτες του που ρωτού σαν: «Π ώς θα μπορούσαμε να αποκρούσουμε επίθεση εχθρών;», απάντησε: «Αν είσθε φτωχοί και δε λέει ο ένας ότι είναι ανώτερος από τον άλλον». ζ83

ΠΛΟΤΤΑΡΧΟϊ

Κα'ι πάλιν επιζητουντων περ'ι τειχών, οΰκ εφη πάλιν είναι άτείχιστον, ήτις άνδράσι και ού πλίνθοις εστεφάνωται. Έπεμέλοντο δε οί Σπαρτιάται και τής κάμης, άπομνημονευοντές τινά Λϋκουργου λάγον περ'ι τούτου, οτι τους μέν καλούς η κάμη εύπρεπεστερους ποιεί, τούς δ' αισχρούς φοβερωτέρους. Παρήγγειλε δ ’ εν τοις πολέμοις τρεφαμε'νους και νικήσαντας μέχρι τοΰ βεβαιώσασθαι το νίκημα επιδιώκει ν, είτ’ ευθύς άναχωρεΐν <οΰτε γενναΐον> ουτε Έλληνικόν φονευειν τούς παρακεχωρηκάτας φάσκων. <είναι δ ’ ου μάνον καλόν τοϋ το και μεγαλάφυχον> αλλά και χρήσιμον είδάτας γάρ τούς μαχομε'νους προς αυτούς οτι φείδονται μέν τών ενδιδάντων, άναιρούσι δέ τούς υφιστάμενους, τού μενειν το φευγειν ωφελιμώ τερον ηγήσεσθαι. Πυνθανομε'νου δε' τινός, διά τ ί τούς τών πολε μίων νεκρούς άπηγάρευσε σκυλευειν, οπως εφη μη

ζ84


Κι όταν πάλι ρωτούσαν να μάθουν για τα τείχη, απάντησε ότι δε θεωρείται μια πόλη ότι είναι α τείχι στη, αν περιβάλλεται με άνδρες αντί με πλίνθους. Οι Σπαρτιάτες περιποιούνταν τα μαλλιά τους177, f

^

/

Λ '

'

'

γιατί η παραοοση ειχε διασώσει για το ΰεμα αυτο καποια άποψη του Λυκούργου, ότι δηλαδή η περιποίηση των μαλλιών κάνει τους καλούς πιο ευπρεπείς, ενώ τους κακούς (τα μακριά μαλλιά) τους κάνουν πιο ά γριους στην όψη. Ε ίχε θεσπίσει για τους πολέμους να επιμένουν στην καταδίωξη αυτών που έτρεπαν σε φυγή και τους νικούσαν μέχρι να επιβεβαιωθεί η νίκη, κι έπειτα να γυρίζουν πίσω' έλεγε ότι ούτε ήταν γενναίο ούτε σύμ φωνο με τα Ελληνικά ήθη να σκοτώνουν ανθρώπους που είχαν υποχωρήσει178, αλλά (έπρεπε) να τους λυ πούνται. Αυτό δεν έδειχνε μόνο ανθρωπιά και μ εγα λοψυχία, αλλά ήταν και ωφέλιμο* γιατί, καθώς γνώ ριζαν εκείνοι που πολεμούσαν εναντίον των Σπαρτια τών ότι λυπούνται αυτούς που υποχωρούν κι ότι φο νεύουν όσους αντιστέκονται, θα θεωρούσαν ωφελιμότε ρο να υποχωρήσουν παρά να παραμείνουν στις θέσεις τους. Ό ταν κάποιος ρωτούσε να μάθει γιατί απαγόρευε να σκυλεύουν τους νεκρούς των εχθρών, απάντησε: «Για να μη σκύβουν να παίρνουν τα λάφυρα και πα285 V


κυπτάζοντες περ'ι τά σκύλα τής μάχης άμελώσιν, αλλά και την πενίαν αμα τή τάξει διασώζωσι. ΛΥΣΑΝΔΡΟΣ Λύσανδρος, Διονυσίου τού τής Σικελίας τυράν νου πέμφαντος αυτού ταΐς θυγατράσιν ίμάτια πο λυτελή, ούκ έλαβεν είπών δεδιέναι, μη διά ταύτα μάλλον αίσχραί φανώσιν. άλλ' ολίγον ύστερον προς τον αυτόν τύραννον εκ τής αϋτής πόλεως άποσταλεις πρεσβευτής, προσπέμφαντος αύτώ τού Διονυσίου δυο στολάς και κελευσαντος ην βούλεται ταύτην ελόμενον τή θυγατρι κομίζει ν, αυτήν εκείνην εφη βέλτιον αίρήσεσθαι4κα'ι λαβών άμφοτέρας άπήλθεν. Σοφιστής δέ δεινός γενόμενος ό Λύσανδρος κα'ι άπάταις τά πολλά ποικίλλω ν, τό δίκαιον εν μόνω τω λυσι τελεί τιθέμενος και τό καλό ν εν τώ συμφέροντά τό αληθές έλεγε τού φευδους κρεΐττον είναι, έκατέρου δέ τή χρείμ τήν αξίαν και τήν τιμήν ορίζεσθαι. γτ < < / / ίίρος οε τους ψέγοντας αυτόν επί τω οι απατης τά πλείστα πράττει ν ώς ανάξιον τού Ηρα κλέους κα'ι δόλω, ουκ αντικρυς κατορθούντα, γελών 'έλεγεν, οπού μή εφικνεΐται ή λεοντή, προσραπτέον είναι τήν αλωπεκήν. 9

286

\

9

\

~

&

.

*

9

t


ραμελήσουν τη μάχη, αλλά και για να διαφυλάξουν και την πενία τους μαζί με τη θέση τους στην παράταξη». ΛΥΣΑΝΔΡΟΣ Ο Λύσανδρος179, όταν ο τύραννος της Σικελίας Διονύσιος έστειλε για τις θυγατέρες του πολυτελή εν δύματα180, δεν τα δέχτηκε λέγοντας ότι «φοβάται f

·>

f

/

/

/

μήπως μ αυτα οι κόρες του του φανουν άσχημες π ε ρισσότερο». Α λλά λίγο αργότερα, όταν στάλθηκε πρε σβευτής από την πόλη του προς τον ίδιο τύραννο και ο Διονύσιος του έστειλε δυο στολές αφήνοντάς τον να διαλέξει για τη θυγατέρα του και να πάρει όποια θέ λει, «αυτήν εδώ θα διαλέξει για καλύτερη εκείνη» α πάντησε- κι αφού πήρε και τις δυο στολές, έφυγε. Ο Λύσανδρος, που εξελίχτηκε δεινός σοφιστής και μπέρδευε πολλές του πράξεις με απάτες, θεωρώντας δίκαιο μόνο ό,τι τον ωφελούσε και σωστό ό,τι του συ νέφερε, έλεγε: «Η αλήθεια είναι ανώτερη από το ψέ μα, όμως η αξία και η τιμή τοο καθενός από τα δυο καθορίζεται ανάλογα με την ανάγκη». Προς εκείνους που τον κατηγορούσαν ότι κάνει τα πάντα με απάτη και δόλο, ως ανάξιος του γένους του Ι Ιρακλή, και ότι δεν τα πετυχαίνει με καθαρούς τρό πους, έλεγε γελώντας ότι όπου δεν τα καταφέρνει με λεοντή, έπρεπε να ράψει και την αλωπεκή181. 2 87


Έπιμεμφομένων δ ’ ε τερών αυτόν έπ'ι ταΐς παραβάσεσι τών όρκων, ους έν Μιλητω έποιησατο, V* t -Λ ~ Λ _ ελεγε τους μεν παιοας τοις αστραγαλοις δει εξα πατάν, τους δέ ανδρας τοις ορκοις. Νικησας δέ τους Αθηναίους έξ ένέδρας περι Λίγος ποταμούς χα'ι Χιμώ πιέσας αυτους παρεστησατο την πάλιν χα'ι εγραφε τοις έφάροις' έαλωχασιν αί Αθήναι. Προς Άργείους δέ περι γής όρων άμφισβητοΰντας προς Λακεδαιμονίους χα'ι δικαιότερα λέγειν αυτών φάσκοντας σπασάμενος τήν μάχαιραν ο ταΰτης εφη κρατών βέλτιστα περ'ι γής ορων διαλέγεται. Τούς δέ Βοιωτους έπαμφοτερίζοντας, ότε διηει τήν χώραν, ορών προσέπεμφε πυνθανάμενος πά τερον όρθοΐς τοις δάρασιν η κεκλιμένοις διαπορευηται τήν χώραν αυτών. Μεγαρέως δ' ανδρός έν τω κοινώ συλλόγω παρρησία χρησαμένου προς αυτόν, οί λόγοι σου είπεν ω ξένε, πόλεως δέονται. Επε'ι δέ Κορινθίων άφεστώτων διερχάμενος παρά τά τείχη τους Λακεδαιμονίους έώρα προσβάλλειν όκνοϋντας, και λαγώ ς τις ώφθη διαπη\

9

/%


Κι όταν πάλι κάποιοι άλλοι τον κατηγορούσαν για την καταπάτηση των όρκων που έδωσε στη Μίλητο, έλεγε: «Τ α παιδιά πρέπει να τα ξεγελούμε με τα κότσια, ενώ τους άνδρες με τους όρκους». Αφού νίκησε τους Αθηναίους στους Αιγός ποτα μούς182 με ενέδρα και αφού τους πίεσε με πείνα, κατέ λαβε την πόλη και έγραψε έπειτα στους εφόρους: «Έ χει κυριευθεί η Αθήνα». Προς τους Αργείους, που είχαν διαφορές με τους Λακεδαιμόνιους για τα σύνορά τους και έλεγαν ότι τα διεκδικούσαν με δικαιότερα επιχειρήματα από αυτούς, αφού έσυρε από τη θήκη το ξίφος του, είπε: «Εκείνος που κρατά αυτό συζητά άριστα για τα σύνορα της χώ ρας του». Βλέποντας τους Βοιωτούς να αμφιταλαντεύονται (να του επιτρέψουν τη διέλευση) όταν περνούσε από τη χώρα τους, έστειλε ανθρώπους του ζητώντας να μάθει αν θα περάσει μέσα από τα εδάφη τους με όρθια ή πλαγιαστά τα δόρατα183. Ό ταν ένας άνδρας από τα Μέγαρα σε κοινή σύσκε ψη μίλησε θαρρετά προς αυτόν, του απάντησε: «Τα λόγια σου, φίλε, απαιτούν και πόλη». Ό ταν, κάποτε που είχαν αποστατήσει οι Κορίνθιοι, περνούσε από τα τείχη τους και έβλεπε ότι οι Λακε δαιμόνιοι δίσταζαν να επιτεθούν, και είδε και ένα λα289

)


δών τήν τάφρον, ουχ αίσχυνεσθε είπεν, ώ Σπαρτιάται, τοιουτους φοβούμενοι πολεμίους, ών δι αργίαν οί λαγωοι τοις τείχεσιν εγχαθευδουσι ν; Έν δέ Σαμοθράκη χρηστηριαζομένω αύτώ ό ίερευς εχέλευσεν είπεΐν, δ' τι άνομώτατον εργον αύτώ εν τω βίω πε'πραχται. έπηρώτησεν ουν πότερον σου χελεΰοντος ή τών θεών τούτο δει ποιεΐν; φαμενου οε των σεων, συ τοt νυν εφη εκποδών μοι μετάστηθι, χάχείνοις ερώ, εάν πυνθάνωνται. Περσου δ' ερωτήσαντος ποίαν μάλιστα επαινεί πολιτείαν, ήτις εφη τοις άνδρείοις χαι <τοΐς> δειλοΐς τά προσήχοντα άποδίδωσι. Προς δέ τον είπόντα, οτι επαινοίη αυτόν xat ύπερασπάζοιτο, δυο βούς εφη έχω εν άγρώ' σιγώντων δ' άμφοτέρων, ακριβώς έπίσταμαι τόν τ' αργό ν χα'ι τόν εργαζόμενον. Λοιδορουμένου δέ τινός αύτώ, είπε λέγε πυχνώς, ω ξενυλλιον, λέγε μηδέν ελλείπων, αν σου δυνγι τα ν ψυχαν κενωσαι κακών\ ων εοικας πληΎ ρης είναι. Ί/- s ? fy 1 < ι % 9 « / Λρονω ο ύστερον μετα τήν τελευτήν αντιλογίας

290


γό να πηδάει την οχυρωματική τάφρο, είπε: «Δεν ντρέπεσθε, Σπαρτιάτες, να φοβόσαστε τέτοιους ε χθρούς, που λόγω της απραξίας τους ακόμη και οι λαγοί κοιμούνται ήσυχα μέσα από τα τείχη τους;». Ό ταν πήγε στη Σαμοθράκη για χρησμό1®4, ο ιερέας του ζήτησε να πει ποια ήταν η πλέον παράνομη πράξη που είχε κάνει στη ζωή του. Ο Λύσανδρος ρώτησε τό τε: «Πρέπει να κάνω αυτό, επειδή το ζητάς εσύ ή οι θεοί;». Κι όταν εκείνος απάντησε ότι «το απαιτούν οι θεοί», είπε: «Βγες εσύ έξω από το ναό και, αν με ρω τήσουν οι θεοί, θα το πω σ’ εκείνους». Ό ταν κάποιος Πέρσης τον ρώτησε ποιο πολίτευμα επαινεί περισσότερο, απάντησε: «Εκείνο που ανταμεί βει τους γενναίους και τους δειλούς, όπως αρμόζει στον καθένα »l8s. Σε κάποιον που του είπε ότι τον επαινεί και τον υ περασπίζεται, απάντησε: «Έχω δυο βόδια στο χωράφι μου- κι ενώ και τα δυο δε μιλούν, ξέρω καλά ποιο εί ναι τεμπέλικο και ποιο είναι εργατικό». Σε κάποιον που τον κακολογούσε, είπε: «Μ ίλα συ νέχεια παλιόξενε, μίλα χω ρίς να παραλείψεις τίποτε, μήπως και μπορέσεις να βγάλεις όλη την κακία από την ψυχή σου, με την οποία φαίνεται ότι είσαι γεμ ά τος». Λ ίγο καιρό μετά το θάνατό του186, επειδή προέκυψε 291

w _____________________ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ__________________________ j

συμμαχικής γενομένης, Αγησίλαος ήλθε ν έπ'ι τήν τού Λυσάνδρου οικίαν, όπως τά περ'ι αϋτής γράμ ματα διασκεφηται* ταύτα γάρ παρ' αυτώ κατέσχεν δ Λύσανδρος, ευοε δε κα'ι βιβλίον γεγραμμενον τω Λυσάνδρω περ'ι τής πολιτείας, ώς χρή τών Ευρυπωντιδών κα'ι Λγιαδών τήν βασιλείαν άφελομένους εϊς μέσον θεϊναι και ποιεΐσθαι τήν (V ■ — ? «V αιρεσιν εκ των άριστων, ινα μή των αφ Ηρα κλέους, αλλά <τών> οιος Ηρακλής τή αρετή κρινομένων τό γέρας η, η κάκεΐνος εις θεών τιμάς άνηχθη. και τούτον τον λόγον ώρμησε μέν εϊς τους πολίτας έξενεγκεΐν κα'ι παραδεικνυναι τον Λύσανδρον οιος ών πολίτης διαλανθάνοι και έπ'ι διαβολή τών Λυσάνδρου φίλων. <Λα>κρατιδην δέ φασι τότε προεστώτα τών έφορων, εϋλαβηθέντα μή πείση < τι ν ’> άναγνωσθε'ις δ λόγος, έπιλαβέσθαι τού Λγησιλάου και εϊπεΐν ώς ού δει άνορυττειν τον Λύσανδρον, αλλά κα'ι τον λόγον αυτώ συγκατορυττειν, πανουργως κα'ι πιθανώς συντεταγμένον. 1 Λ 1 / /1 / 1ους οε μνηστευσαντας αυτου τας θυγατέρας, ειταμετά τήν τελευτήν πένητος ευρεθέντος άπει9

/

\

ΓΤ Ί

9

292

m.

—

\

9

ι

fT Τ


■ιχετικό πρόβλημα στη Σπαρτιατική συμμαχία, ο Α γησίλαος επισκέφτηκε το σπίτι του, για να ψάξει σχειικά κείμενα' γιατί αυτά τα κρατούσε ο Λύσανδρος '>το σπίτι του. Βρήκε και ένα βιβλίο γραμμένο από το Λύσανδρο για το πολίτευμα, ότι δηλαδή έπρεπε (οι Λακεδαιμόνιοι) να αφαιρέσουν το δικαίωμα να προέρ χονται οι βασιλείς από τους Ευρυπωντίδες και τους Λγιάδες και να απλωθεί σε όλους και να γίνεται η ε κλογή του βασιλιά ανάμεσα από τους καλύτερους πο λίτες, ώστε να μην εκλέγονται από τη γένια του Η ρακλή, αλλά να επιβραβεύονται εκείνοι που μοιάζουν με τον Ηρακλή στην αρετή, με την οποία και εκείνος εξυψώθηκε (λατρευόμενος) με θεϊκές τιμές. Αυτό το πόνημά του (ο Αγησίλαος) θέλησε να το διαβάσει ε νώπιον του λαού και να αποδείξει τι λογής δεν πήραν είδηση ότι ήταν ο Λύσανδρος και να διαβάλει και τους φίλους του Λυσάνδρου. Λένε όμως ότι ο τότε προϊ στάμενος των εφόρων (Λα)κρατίδης, από φόβο μήπως ο λόγος γίνει με τη δημόσια ανάγνωσή του πειστικός, συγκράτησε τον Αγησίλαο και του είπε ότι δεν πρέπει να ξεθάψουν το Λύσανδρο, αλλά να θάψουν μαζί του και το βιβλίο, που είχε συνταχθεί με πανουργία και πειστικότητα. Εκείνους που αρραβωνιάστηκαν τις κόρες του Λυ σάνδρου και δεν προχώρησαν σε γάμο, γιατί μετά το θά293

ι ___________________ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ_______________________3

καμίνους έζημίωσαν οί έφοροι, οτι πλούσιον μέν νομίζοντες εθεράπευον, δίκαιον δέ κα'ι χρηστόν εκ τής πενίας επιγνόντες υπερεΐδον. ΝΑΜΕΡΤΗΣ Ναμέρτης πρεσβευτής άποσταλείς, μακαρίζοντός τινός αυτόν τών εκεϊθι διότι πολυφιλος ειη, ηρώτησεν εί δοκίμων έχει τίνι τρόπω πειράζεται ο πολυφιλος' επιζητούντος δέ θατέρου μαθεΐν, ι , Τ ' ’ ατυχία ειπεν. ΝΙΚΑΝΔΡΟΣ Νίκανδρος, είπόντος τινός ότι κακώς αυτόν λέγουσιν Αργεϊοι, ουκοΰν εφη δίκην τίνουσι τους αγαθούς κακώς λέγοντες. Πυθομένου δέ τινός διά τίκομώσι και πωγωνοτροφουσιν, οτι έφη πάντων κάλλιστος και άδαπανώτατος άνδρι 6 ίδιος κόσμος. Τών Αθηναίων δ' είπόντος τινός' λίαν άντέχεσθε, ώ Νίκανδρε, τοΰ σχολάζει ν, άληθίζη έφη, J n j > <■/ <* ~ tv^(ν λ .. / αλλ ουχ ώσπερ υμείς οπως <οτι αν> τύχη σπουδάζωμεν.

294


νατό του βρέθηκε φτωχός, τους τιμώρησαν οι έφοροι, οιότι τον αγαπούσαν όσο θεωρούσαν ότι ήταν πλούσιος, αλλά τον περιφρόνησαν λόγω της φτώχειας του, όταν διαπίστωσαν ότι ήταν δίκαιος και καλός πολίτης. ΝΑΜΕΡΤΗΣ Ο Ναμέρτης187, όταν στάλθηκε πρεσβευτής και κάποιος εκεί τον καλοτύχιζε, διότι είχε πολλούς φί λους, τον ρώτησε αν έχει κάποιο κριτήριο για τον τρόπο που αναγνωρίζεται εκείνος που έχει πολλούς φίλους· κι όταν ο άλλος ζητούσε να το μάθει από αυ τόν, του απάντησε: «Με την ατυχία». ΝΙΚΑΝΔΡΟΣ Ο Νίκανδρος188, όταν κάποιος του είπε ότι τον βρί ζουν οι Αργείοι, του απάντησε: «Το πληρώνουν λοι πόν, καθώς βρίζουν τους καλούς». Ό ταν κάποιος ρώτησε να μάθει γιατί διατηρούν μακριά μαλλιά και γένια1®9, απάντησε ότι ο φυσικός καλλωπισμός είναι ο πιο ωραίος και ο πιο ανέξοδος στον άνδρα. Ό ταν κάποιος Αθηναίος του είπε: «Νίκανδρε, πολύ σας αρέσει να είσθε αργόσχολοι», του απάντησε: «Ε ί ναι αλήθεια, αλλά όχι για να ασχολούμαστε στην τύ χη, όπως κάνετε εσείς». 295

JP

w


ΠΑΝΘΟΙΔΑΣ Πανθοίδας πρεσβεΰων εϊς τήν Ασίαν, έπιδεικνυντων αυτώ τινών τείχος με γ α κα'ι υφηλόν, ειπε" νή τους θεούς; ώ ξένοι, καλή γυναικωνΐτις. Έν Άκαδημείρ δε τών φιλοσόφων διαλεγομένων πολλά κα'ι σπουδαία, έπερωτώντων δέ τον Πανθοίδαν μετά ταύτα τίδοκοϋσιν αυτώ οί λόγοι 7 /(II 9/%1 V 9Λ Ο — 9f * Λ· ^ είναι, τι ο άλλο εφη η σπουδαίοι; οφελος ο ουοεν, μή χρωμένων υμών αυτοίς. ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ0 ΚΑΕΟΜΒΡΟΤΟΎ Παυσανίας ό Κλεομβρότου, Δηλίων δικαιολο- ] γουμένων περι τής νήσου προς Αθηναίους και (V ι ? ? » λεγοντων, οτι κατα τον νομον τον παρ αυτοίς 1 οΰθ' αί γυναίκες έν τή νησω τίκτουσιν οΰθ' οί τελευτησαντες θάπτονται, πώς <άν> ούν εφη αύτη \ πατρ'ις υμών ε ί η, έν fj οΰτε γέγονέ τις υμών οΰτ’ j εσται; Τών δέ φυγάδων αυτόν προτρεπομένων έπ'ι ! τους Αθηναίους αγειν τήν στρατιάν λεγόντων τε ' ότι τοις Όλυμπίοις άνακηρυττομένου αυτού έσΰ- \ ριττον αυτόν μόνοι, τ ί ουν ο'ίεσθε εφη τους οτε ευ ι

1

/

\

y

296

s


ΠΑΝΘΟΙΔΑΣ 0 Πανθοιδας190, όταν στάλθηκε πρεσβευτής στην Ασία και κάποιος του επιδείκνυε ένα οχυρό τείχος, του είπε: «Μ α τους θεούς, φίλοι, είναι ωραίος γυναικωνίτης». Ό ταν κάποτε στην Ακαδημία οι φιλόσοφοι συζη τούσαν για πολλά και σπουδαία θέματα και ρωτούσαν μετά τον Πανθοίδα πώ ς του φαίνονταν αυτές οι συζη τήσεις, απάντησε: «Τι άλλο από σπουδαίες; Ό μω ς δεν υπάρχει κανένα όφελος, αν εσείς δεν εφαρμόζετε αυτά που λέτε». ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΤΟΥ ΚΛΕΟΜΒΡΟΤΟΥ Ο Παυσανίας του Κλεομβρότου191, όταν οι Δήλιοι υπερασπίζονταν ενώπιον των Αθηναίων τα δίκαια του t

,

νησιού και ελεγαν οτι σΰμφωνα με τον ισχυοντα σ

αυτούς νόμο ούτε οι γυναίκες γεννούν στο νησί ούτε θάπτονται οι νεκροί εκεί, είπε: «Και πώς θα μπορούσε να ήταν αυτή πατρίδα σας, στην οποία ούτε υπήρξε κάποιος από σας ούτε θα υπάρξει;»192. Ό ταν εξόριστοι (Αθηναίοι) τον προέτρεπαν να οδη γήσει το στρατό του εναντίον των Αθηναίων και του έλεγαν ότι, όταν τον χειροκροτούσαν νικητή στους Ο λυμπιακούς αγώνες, μόνοι οι Αθηναίοι τον σφύριζαν (αποδοκιμαστικά), είπε: «Και τι λοιπόν νομίζετε ότι 297

ν

_____________________ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ__________________________

επασχον συρίττοντας κακώς παθόντας ποιήσει ν; Πυνθανομενου δε τινός διά τ ί Τυρταίον τον ποιητήν ε'ποιήσαντο πολίτην, όπως εφη μηδέποτε ξένος φαίνηται ημών ηγεμών. Προς δέ τόν ασθενή μέν τώ σώματι, συμβουλευοντα δέ προς τους πολεμίους κατά γήν και κατά θάλατταν διακινδυνευειν, θέλεις ούν έφη δεϊξαι σεαυτόν έκδυς, οιος ών ημίνμάχεσθαι συμβου λεύεις; Θαυμαζόντων δέ τινών εν τοις λαφυροις τών βαρβάρων τήν πολυτέλειαν τής εσθήτος, κρεΐσσον εφη αυτούς είναι πολλοΰ άξιους η κεκτήσθαι πολλού άξια. Μετά δέ τήν εν Πλαταιαΐς κατά Μήδων γενο/ f ~ 1 ι ' \ 1 /% ι μενην vcxrjv τοις αμφ αυτόν εκελευσε το προητοιμασμένον Περσικόν δείπνον παραθεϊναι' τουτου δέ θαυμαστήν πολυτέλειαν έχοντος, νή τούς θεούς έφη, λ ίχνος ην 6 Πέρσης, οτι τοσαΰτα έχων επι τήν ήμετέραν ηλθε μάζαν. ΠΑ ΥΣΑΝΙΑΣ Ο ΠΛΕΙΣΤΩΝΑΚΤΟΣ Παυσανίας ό Πλειστώνακτος προς τόν ερωτήσαντα, διά τ ί τών αρχαίων νόμων ούδένα κινείν

ig 8


Οα κάνουν, αν κακοποιηθούν εκείνοι που σφύριζαν σε βάρος μου όταν ευτυχούσα;». Ό ταν κάποιος ρώτησε γιατί έκαναν πολίτη τους τον ποιητή Τυρταίο193, απάντησε: «Για να μη θεωρη θεί ποτέ ότι ο αρχηγός μας ήταν ξένος». Προς ένα ν καχεκτικό στο σώμα, που συμβούλευε να αναλάβουν πόλεμο εναντίον των εχθρών στη στε ριά και τη θάλασσα, είπε: «Θέλεις λοιπόν να βγάλεις τα ρούχα σου και να μας δείξεις με ποια προσόντα μας συμβουλεύεις να πολεμήσουμε;». Ό ταν κάποιοι θαύμαζαν ανάμεσα στα λάφυρα την πολυτέλεια των ενδυμάτων των βαρβάρων, είπε: «Καλύτερα να ήταν οι ίδιοι μεγάλης αξίας παρά να έχουν πράγματα μεγάλης αξίας»194. Μετά τη νίκη εναντίον των Μήδων στις Πλαταιές19\ διέταξε τους ακολούθους του να του παραθέσουν το δείπνο που είχαν ετοιμάσει (οι Πέρσες) για τον αρ χη γό τους· καθώς τα φαγητά είχαν μεγάλη πολυτέ λεια, είπε: «Μα τους θεούς, ο Πέρσης (στρατηγός) ή ταν πολύ λιχουδιάρης, όταν, διαθέτοντας τέτοια πο λυτέλεια, ήρθε να πάρει το δικό μας πλακούντα». ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ ΤΟΥ ΠΛΕΙΣΤΟΑΝΑΚΤΑ Ο Παυσανίας του Πλειστοάνακτα196, σ’ εκείνον που ρώτησε γιατί δεν επιτρέπεται στην πόλη τους να 299

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ι

9

~

rs

\

/

9/

9

»

εξεστι παρ αυτοίς,, οτι τους νομούς εφη των ανδρών, ού τους ά'νδρας τών νόμων κυρίους είναι δει. Έπαινοΰντος δ ' αύτοΰ εν Τεγέα μετά την φυγήν τους Λακεδαιμονίους, ειπε τις· οια τι ου ν ουκ εμενες εν Ι/παρτη αΑΛ ε φυγές; οτι ουό οι ? ' V » * ρ (y Ρ ιατροί εφη παρα τοις υγιαινουσιν, οπου οε οι νοσοΰντες, διατρίβειν είώθασιν. Πυνθανομένου δε' τινός αύτοΰ, πώς αν δυνηθεΐεν τους Θράκας νικήσαι, εί τον <μέν> ιατρόν ειπε στρατηγόν, <ίατρον δε τον στρατηγόν> καταστησαιμεν. 9Τ ~ Ρ» > / 9 % \ 9 / ιατρού ο επισχεπτομενου αυτόν χαι ειποντος ούδεν κακον έχεις, ού γάρ σοι εφη ίατρώ χρώμαι; Μεμφομένου δέ τινός αύτόν τών φίλων, διότι ιατρόν τινά κακώς λέγει, πείραν ούκ έχω ν αύτοΰ ούδ' αδικηθείς τι, οτι ειπεν εί ελαβον αύτοΰ πεί ραν, ούκ αν έζων. Άλλου δ ’ ίατροΰ είπόντος αύτώ γέρων γέγονας, διότι ειπεν ούκ έχρησάμην σοι ίατρώ. Κράτιστον δ' έλεγε τούτον ιατρόν είναι τον μη κατασηποντα τούς άρρωστοΰντας άλλα τάχιστα θάπτόντα. %

\

Λ

Ο*

/

f

/

300

/

Λ

t

/

Γ


αλλάξουν κανέναν από τους παλιούς τους νόμους, α πάντησε: «Γιατί πρέπει να επιβάλλονται οι νόμοι στους ανθρώπους και όχι οι άνθρωποι στους νόμους». Ό ταν αυτός μετά την εξορία του στην Τ εγέα επαι νούσε τους Λακεδαιμόνιους, του είπε κάποιος: «Γιατί λοιπόν δεν έμεινες στη Σπάρτη αλλά εξορίστηκες;». Κι εκείνος απάντησε: «Διότι και οι γιατροί δε συνηθί ζουν να ζούν κοντά στους υγιείς, αλλά πηγαίνουν εκεί που υπάρχουν ασθενείς». Ό ταν κάποιος τον ρώτησε να μάθει πώ ς θα μπο ρούσαν να νικήσουν τους Θράκες, απάντησε: «Αν επιλέξουμε το γιατρό για στρατηγό και για γιατρό το στρατηγό». Ό ταν τον επισκέφθηκε ένας γιατρός και του είπε «δεν έχει τίποτε η υγεία σου», του απάντησε: «Δεν είσαι εσύ ο γιατρός μου;». Ό ταν κάποιος φίλος του τον κατηγορούσε ότι μιλά / r / / ^ ' y ασχημα για κάποιον γιατρό, ενω οεν τον γνώριζε και / / /Λ / y / / / / / ουτε ειχε πάθει καποια ζημία (απο άστοχη προσφορά υπηρεσιών του), ειπε: « 1 ον κατηγορώ οιοτι, αν προσέφευγα στις υπηρεσίες του, τώρα δε θα ζούσα». Κι όταν ένας άλλος γιατρός του είπε: «Γέρασες», εκείνος του απάντησε: «Ναι, διότι δε σε είχα γιατρό μου». Έ λεγε ακόμη ότι ο καλύτερος γιατρός είναι εκείνος που δε σαπίζει τους αρρώστους αλλά τους θάβει αμέ σως. /

\

*

ΓΤ-1

30ΐ

X

/

ζι

/


ΠΕΔΑΡΙΤΟΣ Πεδάριτος, λέγοντάς τινός οτι πολλο'ι εί ήσαν οί — V ✓ Ι πολέμιοι, ουχουν εφη ημείς ευχλεεστεροι εσομενα* ττ/ifioyc γάρ άποκτενοϋμεν. 1 &' «war μ£ΐ; pycrei μαλακόν δ'ι' επιείχειαν ο επαινουμενον υπο των πολιτών; £·^#w r ανδρας γυναιξιν ομοίους όντας επαινεϊν δει ουτε γυναίκας άνδράσιν, εάν μη την γυναίκα χρεία τις \ καταλάβη. j Ούκ έγκριθεις δ' εϊς τούς τριακοσίους, ήτις έν \ τή πόλει πρωτευουσα τιμη τή τάξει ην, ιλαρός και ^ — Λ» — 1 μειοιων απτ]ει* αναχαλεσαμενων ο αυτόν των | εφόρων και πυνθανομένων διότι γελά, είπε’ διότι / — / / / ] συγχαίρω τ/] πολει τριακοσίους χρειττονας μου πολίτας έ χ ο υ σ η . y

/

9

9

?

/

9

~

9

%

%

s

9

/

9

Λ

\

ΠΛΕΙΣΤΑ ΡΧ ΟΣ Πλείσταρχος <ό> Λεωνίδου προς τόν έπερω- ' ✓ ^ / » τησαντα, όια τι ν αιτίαν ουχ απο των πρωτων Ι βασιλέων προσαγορεύονται, οτι έφη εκείνοι μεν Ι αγαν ρασιλευειν εχρηζον, οιr όC εχεινων ύστεροι ούδαμώς. \

9/

Ω

>

/

'

9

9

*

9

y

9

\

'9

9

/

/

rs


ΠΕΔΑΡΙΤΟΣ () Πεδάριτος197, όταν κάποιος είπε ότι οι εχθροί ήιοιν πολλοί, απάντησε: «Επομένως, εμείς θα γίνουμε ενδοξότεροι· γιατί θα σκοτώσουμε περισσότερους». Ό ταν είδε κάποιον, που από τη φύση του ήταν μαλθακός, να επαινείται για την πραότητά του από τους συμπολίτες του, είπε: «Δεν πρέπει να επαινεί κανείς ούτε τους άνδρες που μοιάζουν με γυναίκες ού τε τις γυναίκες που μοιάζουν με άνδρες, εκτός κι αν η γυναίκα βρεθεί σε κάποια ανάγκη». Ό ταν δεν εγκρίθηκε να συμπεριληφθεί στους τριακοσίους, που ήταν στην πόλη η μεγαλύτερη τιμή στην αξιοσύνη, απομακρύνθηκε χαρούμενος και γελώντας· κι όταν τον κάλεσαν πίσω οι έφοροι και τον ρωτούσαν να μάθουν γιατί γελούσε, απάντησε: «Διότι χαίρομαι μαζί με την πόλη μας, που έχει τριακόσιους πολίτες ανώτερους από μένα». Π ΑΕΙΣΤ ΑΡΧΟΣ Ο Π λείσταρχος19 του Λεωνίδα, σ’ εκείνον που ρώ τησε για ποιο λόγο δεν παίρνουν (οι βασιλείς) το όνο μά τους από τον πρώτο της γενιάς τους, απάντησε: «Διότι εκείνοι προτιμούσαν να βασιλεύουν, ενώ οι α πόγονοί τους καθόλου (δεν ενδιαφέρθηκαν για το πρώ το)». 303


Συνηγόρου δέ τινός γελοία λέγοντος, ου φυλάξϊ], ώ ξένε, εφη, συνεχώς γελοιάζων, όπως μη γελοίος γένη, ώσπερ κα'ι οί συνεχώς παλαίοντες παλαισταί; Προς δέ τον άηδόνα μιμουμενον ηδιον έφη, ω ξένε, αϋτής ήκουσα τής άηδόνος. Λέγοντος δέ τινός, οτι κακολόγος τις αυτόν έπηνει θαυμάζω εφη εί μη τις αυτώ ειπεν οτι άπέθανον ζώντα γάρ εκείνος ουδένα καλώς λέξαι δύναται. ΠΛΕΙΣΤΩΝΑΞ Πλειστώναξ ό Παυσανίου, Λττικοΰ τινός ρητορος τους Λακεδαιμονίους αμαθείς άποκαλοΰντος, όρθώς εφη λέγεις’ μόνοι γάρ Ελλήνων ημείς ουδέ ν κακον μεμαθήκαμεν παρ ’ υμών. ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ Πολύδωρος ό Αλκαμένους, άπειλοΰντός τινός τοις έχθροϊς συχνά, ου συνίης εφη τής τιμωρίας το πλείστον καταναλίσκων μέρος;

304


Επειδή ένας συνομιλητής του έλεγε πολλά αστεία, του είπε: «Δε φοβάσαι, φίλε μου, καθώς λες συνέχεια γελοία πράγματα, μήπως γίνεις και συ γελοίος, ό πως κι αυτοί που παλεύουν συνέχεια γίνονται παλεστές;». . Σε κάποιον που μιμούνταν το κελάηδημα αηδονιού, είπε: «Πολύ πιο ευχάριστα, φίλε μου, έχω ακούσει το ίδιο το αηδόνι». Ό ταν κάποιος του είπε ότι ένας (πασίγνωστος) υβρεολόγος τον επαινούσε, απάντησε: «Αναρωτιέμαι μήπως κάποιος του είπε ότι πέθανα- γιατί, εκείνος α δυνατεί να μιλήσει όμορφα για ζωντανό άνθρωπο». ΠΛΕΙΣΤΟΑΝΑΚΤ ΑΣ Ο Πλειστοάνακτας1" του Παυσανία, όταν κάποιος Αθηναίος ρήτορας αποκαλούσε τους Λακεδαιμόνιους αμαθείς, είπε: «Σωστά μιλάς· μόνοι εμείς από όλους τους Έ λληνες δεν έχουμε μάθει από σας κανένα κα κό». ΠΟΛΥΔΩΡΟΣ Ο Πολύδωρος200 του Αλκαμένη, όταν κάποιος συ χνά εκτόξευε απειλές προς τους εχθρούς, του είπε: «Δεν καταλαβαίνεις ότι εξαντλείς (έτσι) το μεγαλύτε ρο μέρος της μανίας σου;».


Έζάγοντος δ' αύτοΰ τό στράτευμα έπ'ι Μεσ σήνην, ηρετό τις εί τοις άδελφοϊς μάχεσθαι μέλ λει, ούκ έφη, άλλ' έπ'ι την άκλήρωτον τής χώρας βαδιζειν. ..................................... Αργείων δέ πάλιν μετά την τών τριακοσίων μάχην έκ παρατάξεως πανδημε'ι κρατηθέντων, τον Πολύδωρον οί σύμμαχοι παρεκελευοντο μη παριέναι τον καιρόν, ά λ λ ' έπελθόντα τω τείχει τών πολεμίων την πάλιν αίρεΐν ραστον γάρ έσεσθαι, τών μέν ανδρών απολωλότων, τών γυναιfti » S' Γ t κων ο απολελειμμε νων εφη ου ν προς α υ τους' το μέν έκ τού ίσου μαχόμενον νικάν τους έναντιουr ϊ r * / * Λ* r ι _ μένους εστί μοι καλον, το ο υπερ των ορων της χώρας μεμαχημένον την πάλιν έπιθυμεΐν λαβεΐν ού δίκαιον τίθεμαι, είναι’ ήλθον γάρ χώραν άπολαβεΐν ού καταλαβέσθαι πάλιν. Ερωτηθείς δέ διά τ ί Σπαρτιάται κατά πόλε μον κίνδυνε υουσι ν άνδρείως, οτι έφη αίδεΐσθαι τούς ηγεμόνας έμαθον, ού φοβεΐσθαι. /

9

/

\

ΠΟΛΥΚΡΑΤΙΔΑΣ Πολυκρατίδας πρεσβευων προς τούς βασιλέως στρατηγούς μεθ' έτέρων, έρομένων αύτόν πάτερον

3ο6


Όταν κάποτε με το στράτευμά του κατευθυνόταν ε ναντίον της Μεσσήνης, τον ρώτησε κάποιος αν σκο πεύει να πολεμήσει εναντίον αδελφών. «Ό χι», α πά ντησε, «αλλά βαδίζω στην περιοχή της χώρας του που δε διανεμήθηκε ακόμη σε κληροτεμάχια». Ό ταν οι Αργείοι, μετά τη μάχη των τριακοσίων, νικήθηκαν πάλι κατά κράτος σε κατά παράταξη σύ γκρουση, οι σύμμαχοι προέτρεπαν τον Πολύδωρο να μην αφήσει την ευκαιρία, αλλά να επιτεθεί στα τείχη των εχθρών και να κυριεύσει την πόλη- γιατί, θα του ήταν πολύ εύκολη η άλωση, αφού οι άνδρες είχαν σκοτωθεί και είχαν απομείνει μόνο γυναίκες· Εκείνος όμως είπε σ’ αυτούς: «Θεωρώ ένδοξο να νικώ τους α ντιπάλους μου πολεμώντας από ίση αφετηρία' το να επιχειρήσω όμως να καταλάβω την πόλη, ενώ έχω πολεμήσει για τα σύνορα της χώρας, δεν το θεωρώ ότι είναι έντιμο- γιατί ήλθα να κατακτήσω την ύπαιθρο και όχι την πόλη». Ό ταν ρωτήθηκε γιατί οι Σπαρτιάτες μάχονται γενναία στον πόλεμο, απάντησε: «Διότι έμαθαν να σέβονται και όχι να φοβούνται τους αρχηγούς τους». ΠΟΛΎΚΡΑΤΙΔΑΣ Ο Πολυκρατίδας, όταν κάποτε μαζί με άλλους πήγε ως πρεσβευτής στους στρατηγούς του (Πέρση) 307

ΠΛΟΪ'ΓΑΡΧΟΤ ✓

Λ

Λ

/

J

/

Λ

V

/

totgc παρεισιν η οημοσιρ επεμφνησαν, αικα τυχωΛ / 7 > ftl / / μεν, οημοσιρ ειπεν, εί οε μ η, ιόιρ.

ΦΟΙΒΙΔΑΣ Φοιβίδας, προ τοΰ κίνδυνου τού Λευκτρικού λεγο'ντων τινών δείξει ν την ημέραν ταύτην τον αγαθό ν, πολλού την ημέραν εφησεν αξίαν είναι, δυναμένην τον άγαθόν δεΐξαι. ΣΟΟΣ Σόον λέγεται έν χωρίω χαλεπώ και άνυδρω πολιορκουμενον υπο Κλειτορίων όμολογήσαι την δορίκτητον αυτοίς <άν> άφεϊναι γην, εί πίοιεν <οι> μετ' αυτού πάντες από τής πλησίον πηγής' Ρ Λ » εφρουρουν ο αυτήν οι πολέμιοι, γενομενων οε των όρκων, συναγαγόντα τους μεθ' εαυτού διδάναι τώ μη πιόντι την βασιλείαν ουδενός δε καρτερήσαντος άλλα πάντων πιόντων, αυτόν έπι πάσι καταβάντα και περιρρανάμενον, έτι τών πολεμίων παρόντων, άπελθεΐν και την χώραν κατασχεϊν ώς μή πιόντα. 9

/

*9

9

\

r

3θ8

% /

/

\


βασιλιά, στην ερώτηση αυτών αν έχουν πάει με δική τους πρωτοβουλία ή με δημόσια απόφαση, απάντησε: «Αν πετύχουμε στην αποστολή μας, ήλθαμε με δημό σια απόφαση· αλλιώς, ήλθαμε με δική μας πρωτοβου λία». ΦΟΙΒΙΔΑΣ Ο Φοιβίδας201, όταν κάποιοι έλεγαν πριν από τη μά χη στα Λεύκτρα ότι εκείνη η ημέρα θα αναδείξει τον γενναίο, είπε: «Πολύ αξίζει αυτή η ημέρα, αφού μπορεί να αναδείξει το γενναίο μαχητή». ΣΟΟΣ Λέγεται ότι ο Σόος202, πολιορκούμενος σε μια δύ σβατη και άνυδρη περιοχή από τους Κλειτόριους, συμφώνησε μαζί τους να αφήσει τα μέρη που κατέλα βε με τα όπλα, αν όλοι οι στρατιώτες του έπιναν νερό από την κοντινή πηγή· αυτή τη φρουρούσαν οι εχθροί. Κι αφού δόθηκαν οι όρκοι, αφού συγκέντρωσε τους

/

/

9

/

f

/

Η

στρατιώτες του, ειπε σ αυτους οτι παραχωρεί τη ρα σιλεία σε όποιον δε θα πιει νερό- κι επειδή δε συγκρατήθηκε κανένας αλλά όλοι έτρεξαν να πιουν, αφού ο ί διος κατέβηκε τελευταίος και ραντίστηκε, ενώ οι ε χθροί ήταν ακόμη εκεί, έφυγε και κατέλαβε τη χώρα, γιατί αυτός δεν ήπιε νερό. 309


ΤΗΛΕΚΛΟΣ Τήλεχλος προς τον είπόντα, οτι ό πατήρ λέγει χαχώς αυτόν\ εί μη αυτώ έφη λεχτόν ην, ούχ αν έλεγε ν. Είπόντος δέ τοϋ αδελφού, οτι ούχ ομοίως αυ τώ προσφέρονται οί πολϊται ώς έχείνω όντι εχ τών αυτών, άγνωμονέστερον δέ, είπε' συ γάρ ουχ οίδας άδιχεΐσθαι, εγώ δέ. Ερωτηθείς δέ διά τ ί έθος παρ' αυτοίς εστί τους νεωτέρους τοις πρεσβυτέροις έξανίστασθαι, όπως έφη περ'ι τους μη προσήχοντας ούτως εχοντες τιμής μάλλον τιμώσι τούς γονέας. Πυθομένου δέ τινός πόσην χέχτηται ουσίαν, εφη' ού πλείω τής ίχανής. ΧΑΡΙΛΑΟΣ Χάριλλος ερωτηθείς διά τ ί τούς νόμους ό Λυ κούργος ούτως ολίγους έθηχεν, οτι έφη τοις ολίγα λέγουσιν ολίγων και νόμων εστί χρεία. Πυνθανομένου δέ τινός διά τ ί τάς μέν κόρας ακαλύπτους, τάς δέ γυναίκας έγκεκαλυμμένας εϊς τούμφανές αγουσιν, οτι έφη τάς μέν κόρας άνδρας εύρεΐν δει, τάς δέ γυναίκας σώζει ν τούς έχοντας. 3ΐο


ΤΗΛΕΚΛΟΣ 0

Τήλεκλος203, σ’ εκείνον που του είπε ότι ο πατέ

ρας του μιλάει άσχημα σε βάρος του, απάντησε: «Αν δεν άξιζε να μιλάει έτσι, δε θα το έκανε». Ό ταν ο αδελφός του είπε ότι οι συμπολίτες του δεν συμπεριφέρονται κατά τον ίδιο τρόπο απέναντί του, ε// /Λ ' W ' / / νω έχουν τους ιοιους γονείς, αλλα πιο αχαριστα, ειπε: ρ /^ /V· ^ / / / «Εσυ οε γνωρίζεις να αοικεισαι, οπως εγω». Ό ταν ρωτήθηκε γιατί υπάρχει η συνήθεια σ’ αυτούς να σηκώνονται οι νέοι, όταν περνούν μπροστά τους οι μεγαλύτεροι, είπε: «Για να τιμούν περισσότερο τους γονείς τους, αφού συμπεριφέρονται έτσι απέναντι και στους μη συγγενείς». Ό ταν κάποιος ρώτησε πόση περιουσία έχει, απά ντησε: «Όχι περισσότερη της κανονικής». ΧΑΡΙΛΑΟΣ Ό ταν ο Χ άριλλος204 ρωτήθηκε γιατί ο Λυκούργος θέσπισε τόσο λίγους νόμους, απάντησε : «Διότι για ό σους λένε λίγα, λίγοι πρέπει να είναι και οι νόμοι». Ό ταν κάποιος ρώτησε γιατί επιτρέπουν να κυκλο φορούν οι κοπέλες ακάλυπτες ενώ οι παντρεμένες με κάλυμμα στο κεφάλι, απάντησε: «Διότι οι κοπέλες πρέπει να βρουν άνδρες, ενώ οι παντρεμένες πρέπει να κρατήσουν τους άνδρες τους».


Τών δε ειλώτων τινός θρασυτερον αύτώ προσφερομένου, εί μή ώργιζόμην είπε, κατε'χτανον αν σε. Έρωτήσαντος δέ’ τινός αυτόν τινά νομίζει πολιτείαν άρίστην, εφη εν η αν περί αρετής πλεΐστοι πολιτευόμενοι προς αλλήλους άνευ στάσεως άγωνιζεσθαι θελωσι. Πυνθανομε'νου δε' τινός διά τί πάντα τά τών θεών ξόαναμεθ’όπλων ΐδρυται παρ'αυτοίς, όπως εφη μήτε τά κατά τών άνθρώπων ονείδη λεγό μενα διά τήν δειλίαν επι τούς θεούς άναφέρωμεν, μήτε οί νέοι τοις θεοΐς άνόπλοι<ς> ευχωνται. Προς δε τόν πυθόμενον διά τ ί κομώσιν είπεν οτι των κόσμων ο φυσικός και αοαπανος ουτος εστί. (V

-

/

(■

ι

?

/


Ό ταν ένας από τους είλωτες συμπεριφέρθηκε απέ ναντί του άσχημα, του είπε: «Αν δεν ήμουν οργισμέ νος, θα σε σκότωνα». Ό ταν κάποιος τον ρώτησε ποιο πολίτευμα θεωρεί άριστο, απάντησε: «Εκείνο το πολίτευμα που οι πε ρισσότεροι, ζώντας μεταξύ τους ενάρετα, θα θελήσουν να παλεύουν χωρίς κοινωνικές αναστατώσεις». Ό ταν κάποιος ρώτησε να μάθει γιατί όλα τα α γάλματα των θεών σ’ αυτούς φέρουν και όπλα, απά ντησε: «Για να μην αποδίδουμε στους θεούς τα αίσχη εναντίον των ανθρώπων λόγω δειλίας, και για να μην προσεύχονται οι νέοι άοπλοι στους θεούς». Σ ’ εκείνον που ρώτησε γιατί οι Σπαρτιάτες διατη ρούν μακριά τα μαλλιά τους205, απάντησε: «Αυτός εί ναι ο φυσικός και ανέξοδος καλλωπισμός μας».


ΔΙΑΦΟΡΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ ΑΣΗΜ ΩΝ ΑΑΚΩΝΩΝ Σαμίων πρεσβευτοΰς μαχρολογούσιν εφασαν οί Σπαρτιάταί' τά μεν πρώτα επιλελάθαμες, τά οε υστέρα ου συνηχαμες oca το τα πρώτα επιλελάσθαι. Ρήτορος μαχρον χατατείναντος λόγον χα'ι τάς άποχρίσεις αϊτού ντος, ϊνα τοις πολίταις άπαγγείλγ], απάγγελλε τοίνυν εφασαν οτι μόλις μέν συ ε παυσω λε'γων, μόλις δέ ημείς άχουοντες. Προς Θηβαίους περί τινών αντιλέγοντας η φρονεϊν ειπον δει έλασσον η δυνασθαι μείζον. Αάχων ερωτηθείς, δι ’ ην αιτίαν τάς τού πώγωνος τρίχας είτι πολύ κομά, ειπεν ΐνα βλε'πων τάς πολιάς μηδέν ανάξιον αυτών πράττω. Λ1

f/

9

/

Λ

3Μ

1

t

*

—

9

*


ΔΙΑ Φ Ο ΡΑ ΑΠ Ο Φ Θ ΕΓΜ ΑΤΑ ΑΣΗ Μ Ω Ν ΛΑΚΩ ΝΩΝ Σε κάποιους Σάμιους πρεσβευτές που μακρολογού σαν (στην έκθεση των απόψεών τους) οι Σπαρτιάτες είπαν: «Τα πρώτα τα έχουμε ξεχάσει και τα τελευ ταία δεν τα καταλάβαμε, γιατί είχαμε ξεχάσει τα πρώτα». Ό ταν ένας ρήτορας μακρολόγησε πολύ206 και ζη τούσε τις απαντήσεις για να τις μεταφέρει στους συ μπολίτες του, απάντησαν: «Πες τους ότι εσύ με δυ σκολία σταμάτησες να μιλάς και ότι εμείς με δυσκο λία σε ακούγαμε». Σε κάποιους Θηβαίους που έφερναν ζωηρές αντιρ ρήσεις για κάποιο θέμα, είπαν: «Πρέπει ή να χα μ η λώσετε τους τόνους ή να έχετε ισχυρότερη πολεμική δύναμη». Έ να ς Λάκωνας που ρωτήθηκε για ποιο λόγο τρέφει μεγάλα γένια, εκείνος απάντησε: «Για να βλέπω τις άσπρες τρίχες και να μην κάνω τίποτε ανάξιο του * ' χρώματος τους»

2 0 7

. 315


Ά λλος πυθομένου τινός διά τ ί έγχειριδίοις βραχέσι χρήσθε; ΐνα πλησίον είπε τοις πολεμίοις εϊς χείρας ϊκωμες. Έπαινοϋντός τινός τους < Αργείους ώς> άρίστουςμαχητάς, Λάκων είπεν εν Τροίρ. 'Έτερος άχουσας δειπνήσαντάς τινάς βιάζεσθαι πίνει ν μη χαι εσθίειν είπε βιάζονται; Πινδάρου δε γράφαντος Ελλάδος έρεισμα Αθήναι Λάχω ν έφη χαταπεσείν αν την Ελλάδα όχουμένην ερείσματι τοιουτω. Έπεί δ' ίδών τις έν πίναχι γραπτώ Λάχωνας ύπ' Αθηναίων σφαττομένους έλεγεν ανδρείοι γ' Αθηναίοι, Αάχων υπο τυχών εν τώ πίναχι είπε. Προς δέ τινά προσιέμενον τάς έχ διαβολής βλασφημίας Αάχων είπε' παΰσαι χατ' εμού τά ? _ " ωτα χορηγών. Προς δέ τον χολαζόμενον χα'ι λέγοντα αχων ημαρτον ειπέ τις■αχων τοίνυν χα'ι χολάζου. Ίδών τις έν άποχωρήσει θαχευοντας έπι δί-

3ΐ 6


Έ νας άλλος, όταν κάποιος ρώτησε: «Γιατί έχετε μικρά τα ξίφη σας;» απάντησε: «Για να πολεμάμε με τους εχθρούς από κοντά». Ό ταν κάποιος κάποτε επαινούσε τους Αργείους ως άριστους πολεμιστές, ο Λάκωνας απάντησε: «Στην Τροία»208. Έ να ς άλλος, όταν άκουσε ότι κάποιοι δείπνησαν και υποχρεώνονταν να το ρίξουν στο κρασί, είπε: «Μ ήπως υποχρεώνονται και να φάνε;». Επειδή ο Πίνδαρος έγραφε: «Στήριγμα της Ε λλά δας είναι η Αθήνα»209, ένας Λάκωνας παρατήρησε: «Αν η Ελλάδα ακουμπούσε σε τέτοιο στήριγμα, θα είχε γκρεμισθεί». Ό ταν κάποιος είδε σε ένα ζωγραφικό πίνακα να σφάζονται Σπαρτιάτες από Αθηναίους και έλεγε ότι είναι ανδρείοι οι Αθηναίοι, ένας Λάκωνας που έτυχε να παραβρίσκεται εκεί είπε: «Στον πίνακα». Σε κάποιον που υιοθετούσε τις βλάσφημες συκοφα ντίες (εναντίον του κάποιου Λάκωνα), εκείνος του εί πε: «Σταμάτα να προσφέρεις τα αφτιά σου σε βάρος μου». Σε κάποιον που τιμωρούνταν και συνάμα έλεγε «άθελά μου έσφαλα», κάποιος του είπε: «Επομένως άθελά σου δέξου και την τιμωρία». Ό ταν κάποιος είδε να κάθονται κάποιοι πάνω σε 317


φρων ανθρώπους μή γένοιτο είπεν ενταύθα χαθί- ] σαι, όθεν ουχ έστιν <ύπ>εξαναστήναι πρεσβύτερο). V' * 9 ’ $ ' ? 1 Λ/ Λιων ποτε χατ επιδημίαν απο οειπνου' έμεσάντων εν τω έφορείω χα'ι χεσάντων επι τών δίφρων, ένθα οί έφοροι έχάθηντο, τ'ο μεν πρώτον ίσχυρώς άνεζήτουν τους ποιήσαντας μή πολϊται τυγχάνουσιν ώς δ' ησθοντο οτι Χιοι ήσαν, έχήρυξαν <οτι> τοις Χίοις έφιάσιν άσελγαίνειν. Επε'ι δέ τις τών αμυγδαλών τάς σχληράς έώρα διπλάσιου πωλουμένας, μή σπάνιοι εφη οί\ λίθοι; Τίλας τις άηδόνα χα'ι βραχεΐαν πάνυ σάρχα ευρών είπε' φωνά τύ τις έσσι χαι ουδέ ν άλλο. Ίδών τις τών Λαχώνων Διογένη τόν χυνα περιλαμβάνοντα ανδριάντα χάλχεον, φυχους δντος σφοδρού, επυθετο εί ριγοϊ' άρνησαμένου δέ, τ ί ουν έφη μ έ γ α ποιείς; Όνειδισθείς τις τών Μεταποντίων εϊς δειλίαν υπο Λάχωνος, αλλά μην έφη ουχ ολίγα τής άλ-

3ΐ 8


λεκάνες για την προσωπική τους ανάγκη, είπε: «Μ α κάρι να μη μου τύχει να καθήσω εκεί, από όπου δεν μπορώ να σηκωθώ όταν περνάει μεγαλύτερος μου». Ό ταν κάποιοι Χίοι κάποτε επισκέφτηκαν τη Σπάρ τη και μετά από φαγοπότι έκαναν εμετό στο χώρο των συσκέψεων των εφόρων και αποπάτησαν πάνω στα καθίσματα που κάθονται οι έφοροι, στην αρχή (οι Σπαρτιάτες) έψαχναν να βρουν μήπως οι δράστες που ασχημόνησαν ήταν συμπολίτες τους- όταν διαπίστω σαν ότι ήταν Χίοι, ανακοίνωσαν με κήρυκα ότι επι τρέπουν στους Χίους να ασχημονούν. Ό ταν κάποιος είδε να πουλούν αμύγδαλα σε δι πλάσια τιμή από τα ξερά, είπε: «Χάθηκαν οι πέ τρες;». Ό ταν κάποιος ξεπουπούλισε ένα αηδόνι και είδε το πολύ λίγο κρέας του, είπε: «Εσύ ήσουν μόνο φωνή και τίποτε άλλο». Ό ταν κάποιος Λάκωνας είδε το Διογένη210 τον κυνικό να αγκαλιάζει με τα δυο του χέρια ένα χάλκινο ανδριάντα, ενώ το κρύο ήταν τσουχτερό, τον ρώτησε αν κρυώνει- κι όταν εκείνος απάντησε αρνητικά, του είπε ο άλλος: «Λοιπόν, τι το σπουδαίο κάνεις;». Ό ταν κάποιος από το Μεταπόντιο211 κατηγορήθη κε

από

έναν

Σπαρτιάτη

για

δειλία,

απάντησε:

«Όμως, δεν κατέχουμε και λίγ α μέρη ξένα». Τότε ο 3ΐ 9


λοτρίας έχομεν ό δε' ού μόνον άρα εφη δειλοί αλλα και αοικοι εστε. Κατ' επιδημίαν τις εν Σπάρτη κρηπιδοόμενος ορθός έπ'ι θατέρου σκέλους είπε προς Λάκωνα' ούκ αν οίμαίσε, ώ Λάκων, τοσούτον χρόνον επ'ι τού ποδ'ος οσον εγώ στήναι. κα'ι ος ύπολαβών ού γάρ εφη' τών μέντοι χηνών ούκ εστί ν όστις ού'. Μεγαλυνομένου τινός έπ'ι τη ρητορική τέχνη, ειπέ τις Λάκων άλλα νή τώ σιώ τέχνη άνευ τού αλήθειας ηφθαι ουτε έστ'ιν ούτε μήποτε γένηται. Αργείου ποτέ είπόντος πολλοί τάφοι παρ’ ήμΐν είσ'ι Σπαρτιατών, Λάκων ειπεν άλλα μην παρ' ήμΐν Αργείων ούδέ εις, ώς αυτών μέν πολλάκις Άργους έπιβεβηκότων Αργείων δέ τής Σπάρτης ούδέποτε. Λάκων αίχμαλωτισθε'ις κα'ι πιπρασκόμενος, τού κήρυκος λέγοντος Λάκωνα πωλώ, έπεστόμισεν είπών αιχμάλωτον κήρυσσε. Τών παρά Λυσιμάχω στρατευομένων έρωτησεις τις υπ αυτου, μητι των ειλωτων εστί, συ S)

/

?

9

?

—

/

320

-

/

9

/

\


Σπαρτιάτης του είπε: «Επομένως, δεν είσθε μόνο δει λοί αλλά και άδικοι». Έ να ς που επισκέφτηκε τη Σπάρτη και επί πολλή ώρα έμενε όρθιος στηριζόμενος στο ένα του πόδι, είπε σε έναν Σπαρτιάτη: «Δεν πιστεύω, Λάκωνα, να μπορείς να σταθείς τόση ώρα στο ένα σου πόδι όση εγώ ». Κι εκείνος απάντησε: «Ε γώ όχι- μπορούν όμως όλες οι χή νες»212. Ό ταν κάποιος περηφανευόταν πολύ για τη ρητορι κή του τέχνη, ένας Λάκωνας του είπε: «Μ α τους δυο θεούς μας, τέχνη που δεν υπηρετεί την αλήθεια ούτε υπάρχει και μακάρι να μην υπάρξει ποτέ»213. Ό ταν κάποτε ένας Αργείος είπε: «Υπάρχουν πολ λοί τάφοι Σπαρτιατών στη χώρα μας», ο Λάκωνας απάντησε: «Αντίθετα, σε μας δεν υπάρχει ούτε ένας τάφος Αργείου», καθώς αυτοί πολλές φορές είχαν ει σβάλει στο Άργος, ενώ εκείνοι δεν είχαν εισβάλει στη Σπάρτη ποτέ. Ό ταν ένας Αάκωνας είχε πιασθεί αιχμάλωτος σε πόλεμο και τον πουλούσαν, την ώρα που ο κήρυκας διαλαλούσε «πουλώ Λάκωνα», εκείνος του έκλεισε το στόμα λέγοντάς του: «Λέγε ότι πουλάς αιχμάλωτο». Ό ταν ρωτήθηκε ένας από τους στρατιώτες που εί χα ν επιστρατευθεί ως μισθοφόροι στη στρατιά του Λυ321


S' οΐει εφη έπϊ τό παρά σου τετρώβολον Αάκωνα ήξειν; Ότε Θηβαίοι νικήσαντες τούς Λάκωνας έν Λευκτροις προς αυτόν παρήσαν τον Εύρώταν, κ α ί τις μεγαλαυχών είπε που νυν είσιν οί Λάκωνες; Σπαρτιάτης ληφθε'ις υπ' αυτών ού πάρεισιν εφη' ού γάρ αν ύμεΐς άεΰρο ηλθετε. Αθηναίων άξιουντων, ότε παρέ8ωκαν τό άστυ, Σάμον αύτοΐς μόνην έασαι, είπον όταν Ρ — ? / \ ι ν/ y » ? , αυτών ητε, τοτε και άλλους εχειν ζητείτε’ αφ ού κα'ι ή παροιμία' ος αυτός αυτόν ούκ έχει, Σάμον θέλει. Πάλιν τινά κατά κράτος έλόντων Λακεδαι μονίων, οί έφοροι είπον οίχεται τό πάλαισμα τών νέων ούκέτι έξουσιν άνταγωνιστάς οί νέοι. Ά λλη ν πάλιν ύπισχνουμένου τοΰ βασιλέως αύτών τέλεον άφανιεΐν ην συμβεβήκει πράγματα πολλάκις παρεσχήσθαι τοις Λάκωσιν, ούκ έπέ/ / Λ — ? ✓ Λ* ? ✓ τρεψαν, φαμενοι* μηοαμως αφανιστ^ς μηο ανελης την άκάνην τών νέων.

322


σίμαχου214 αν είναι είλωτας, του απάντησε εκείνος: «Πιστεύεις εσύ ότι για τους τέσσερις οβολούς σου θα ερχόταν να υπηρετήσει στο στρατό σου Λάκωνας;»21’. Ό ταν οι Θηβαίοι μετά τη νίκη εναντίον των Λακώνων στα Λεύκτρα216 είχαν πλησιάσει τον ίδιο τον Ευρώτα ποταμό και κάποιος (Θηβαίος), γεμάτος πε ρηφάνια, είπε «πού είναι οι Λάκωνες;», ένας Σπαρ τιάτης αιχμάλωτος τους απάντησε: «Δεν είναι εδώγιατί αλλιώς, ούτε εσείς θα είχατε έλθει εδώ». Ό ταν οι Αθηναίοι απαιτούσαν (από τους Σπαρτιά τες), την εποχή που παρέδωσαν την πόλη, να τους αφήσουν να έχουν μόνο τη Σάμο, εκείνοι τους απάντη σαν: «Εδώ εσείς δεν εξουσιάζετε τους εαυτούς σας, άλλους θέλετε να εξουσιάζετε;». Από αυτό βγήκε η παροιμία: «Όποιος δεν εξουσιάζει τον εαυτό του θέλει τη Σ άμο»217. Ό ταν οι Λακεδαιμόνιοι κυρίευσαν ολοκληρωτικά μια πόλη, οι έφοροι είπαν: «Χάθηκε ο χώρος άσκησης πολέμου για τους νέους μας· δε θα έχουν πια οι νέοι μας αντιπάλους»218. Ό ταν πάλι ο βασιλιάς τους βεβαίωνε ότι θα εξαφα νίσει τελείως μια άλλη πόλη, που συνέβαινε να δη μιουργεί πολλές φορές προβλήματα στους Λάκωνες, δεν του το επέτρεψαν, λέγοντας: «Σε καμιά περίπτω ση μην την εξαφανίσεις κι ούτε να αφαιρέσεις τον τόπο που προπονούνται οι νέοι μας». 32-3


Τοις παλαίουσι παιδοτρίβας ούκ εφίστανον, ϊ'να μή τέχνης αλλ αρετής ή φιλοτιμία γενηται. οιο καί Λύσανδρος έρωτώμενος, όπως ο Χάρων ενίκησεν αυτόν, τςκ πολυμηχανία είπε. Φιλίππου γράφοντος, ότε εϊς τήν χώραν αύτών παρεγε'νετο, πότερον βούλονται φιλιον ελθεΐν η πολέμιον αυτόν\ αντεφωνησαν ουοετερον. Πρεσβευτήν τινά διαπεμφάμενοι προς Αντίγο νον τον Δημήτριου, πυθόμενοι ότι εκάλεσεν αυτόν βασιλε'α, εζημιώσαν, καίτοι μέδιμνον πυρών εκαστω παρ αυτου σιτοοειας ουσης κομιζοντα. Δημήτριου έγκαλοΰντος οτι ενα πρεσβευτήν έπεμφαν προς αύτόν, ούχ ικανός ούν είπον, εί \ <·/ Τ προς ενα εις; Ενεγκαντός τινός άρίστην γνώμην μοχθηρού, ταύτην μέν άπεδεξαντο, περιελόμενοι δέ τούτου περιέθηκαν ετερω καλώς βεβιωκότι. Αδελφών προς αλλήλους διαφερομένων τόν πατέρα εζημιώσαν, οτι τους υίεΐς στασιάζοντας περιορά. Ψάλτην έπιδημήσαντα εζημιώσαν, ότι δακτύλοις κιθαρίζει. % /

r

/

9

/

ι

9

9

/

~

9Λ /

Λ

/

9/


Σ’ όσους ασκούνταν στην πάλη δεν όριζαν προπο/ / / / ο/ νητες, για να υπάρχει συναγωνισμός οχι με ραση την τεχνική αλλά την ανδρεία. Γι’ αυτό, όταν ρωτήθηκε ο Λύσανδρος πώ ς τον νίκησε ο Χάρωνας, απάντησε: «Με την πολύ καλή του τεχνική». Ό ταν ο Φίλιππος, κάποτε που περνούσε από τη χώρα τους, τους έστειλε επιστολή για να απαντήσουν αν θέλουν να φτάσει εκεί ως φίλος ή εχθρός, εκείνοι του απάντησαν: «Ούτε το ένα ούτε το άλλο»219. Ό ταν κάποτε έστειλαν έναν πρεσβευτή τους στον Α ντίγονο220 του Δημήτριου και έμαθαν ότι προσφώνη σε αυτόν βασιλιά, τον τιμώρησαν, παρόλο που έφερνε για τον καθένα Σπαρτιάτη ένα μέδιμνο σταριού από αυτόν, και μάλιστα σε περίοδο σιτοδείας. Κι όταν ο Δημήτριος221 τους κατηγόρησε ότι έ στειλαν σ’ αυτόν έναν μόνο πρεσβευτή, του είπαν: «Δεν είναι αρκετός, αν στέλνεται ένας για έναν;». Ό ταν ένας κακός άνθρωπος εξέφρασε κάποτε μια σοφή γνώμη, την ασπάστηκαν, όμως την αφαίρεσαν από αυτόν και την απέδωσαν σε άλλον που ζούσε έ ντιμα. Κάποτε, που μάλωναν μεταξύ τους δυο αδέλφια, οι Σπαρτιάτες τιμώρησαν τον πατέρα τους, διότι αδια φορούσε για το μάλωμα των παιδιών του. Έ ναν μουσικό, που κάποτε επισκέφτηκε τη Σπάρτη, τον τιμώρησαν, γιατί έπαιζε την κιθάρα με τα δάκτυλα.

_____________________ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ___________________________

Δυο παϊδες έμάχοντο, ατερος δ' αυτών τόν ετερον έτρωσε δρεπάνω πληγή θανασίμω4 τών δέ συνήθων παίδων, έπε'ι διαλύεσθαι έμελλεν, επαγγελλομένων άμυνεΐσθαι κα'ι άναιρήσειν τόν πλήξαντα, μηδαμώς είπε προς θεών, ου γάρ δίκαιον κα'ι γάρ αν εγώ εποίησα τοΰτο, εί έφθασα και αγαθός έγενόμην. Λ ✓ Ετερον παώαριον, επει παρην ο καιρός,; εν ω κλέπτειν νενόμιστο τους ελευθέρους παίδας δ τι τις δύναιτο και μή λαθεϊν αίσχρόν ην, ώς οί συν αύτώ παϊδες ζών εκλεφαν άλωπέκιον κα'ι εδοσαν αύτώ ψυλάττεί ν, παραγενομένων τών άπολωλεκότων έπ'ι ζήτησιν, έτυχε μέν ύποβαλών τό άλωπέκιον ύπό τό αύτοΰ ίμάτιον, άγριαίνοντος δέ τοΰ θηρίου κα'ι τήν αυτού πλευράν κατεσθίοντος μέχρι τών σπλάγχνων ηρέμει, ι να μή γένηται / r λ9 es 9 / ’ ι /ι ' καταφανής. ως ο ύστερον εκείνων απελυοντων εθεάσαντο τό γεγονός οί παϊδες και εμέμφοντο, λέγοντες αμεινον είναι φανερόν ποιήσαι τό άλω πέκιον ή μέχρι θανάτου κρύπτει ν, ού μέν ουν είπεν, αλλά κρεΐττον ταΐς άλγηδοσι μή ένδόντα τελευ/ c* ' ι ^ Ζ"- Ι τα ν η περιφωρον γενομενον όια μαλακιαν το' ζην Ι αίσχρώς περιποιήσασθαι. f/ r y

~

9\

9

/

326

\

/

9

Τ

___________________ ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ___________________

Κάποτε μάλωναν δυο νέοι και ο ένας από αυτούς χτύπησε τον άλλον με δρεπάνι και τον σκότωσε* και ενώ οι φίλοι του, λίγο πριν φύγουν, έδωσαν την υπό σχεση ότι θα εκδικηθούν και θα σκοτώσουν αυτόν που τον χτύπησε, εκείνος (μισοπεθαμένος) τους είπε: «Ό χι, για όνομα των θεών, γιατί δεν είναι δίκαιο- γιατί και εγώ το ίδιο θα έκανα, αν πρόφταινα και αν το μπορούσα». Έ να ς άλλος νεαρός, όταν έφτασε στην ηλικία που ήταν νόμιμο τα ελεύθερα παιδιά να κλέβουν222 ό,τι ο καθένας μπορούσε, αλλά ντροπή ήταν να μη διαφύ γουν τη σύλληψή τους για την κλοπή, όταν οι φίλοι του έκλεψαν ένα αλεπουδάκι και του το έδωσαν να το φυλάξει και έφτασαν αυτοί που το είχαν χάσει ψάχνο/ / / /Ι / > Λ/ ντας το, εκείνος ειχε κρύψει τυχαία το αλεπουοακι / / / / / * » / / < · κατω απο το ιματιο του, και ενω το ζωο ειχε εξαγρι ωθεί και του δάγκωνε τα πλευρά του μέχρι τα σπλά χνα, αυτός παρέμενε ήρεμος για να μην αποκαλυφθεί. Ό ταν, μετά την αναχώρηση των αφεντικών, τα άλλα παιδιά είδαν την κατάστασή του, τον κατηγορούσαν, λέγοντάς του ότι ήταν προτιμότερο να εμφανίσει το αλεπουδάκι παρά να το κρατά κρυμμένο μέχρι που να πεθάνει (ο ίδιος)· κι εκείνος απάντησε: «Όχι, αλλά προτιμούσα να πεθάνω μην υποχωρώντας στους πό νους, παρά να ζήσω αισχρή ζωή, καθώς θα με έπια ναν επ’ αυτοφώρω κλέφτη λόγω δειλίας. 327


Περιτυχόντες τινές Λάκωσι καθ' 68ον είπον εύτυχήκατε, άρτίως εντεύθεν ληστών άπιόντων. οί δε' ού μα τον Ένυάλιον, άλλ' εκείνοι μή περιτυχόντες ήμΐν. Λάκων ερωτηθείς τ ί επίσταται, ειπεν ελεύθερος r είναι. Παΐς Σπαρτιάτης αίχμαλωτισθεις ύπ' 'Αντιγό νου τού βασιλεως και πραθεις τά μέν άλλα πάντα ύπήκοος ην τώ πριαμενω, οσα ωετο προσήκειν ελευθερω ποιεΐν ώς δέ προσέταξεν άμιδα κομί ζει ν, ούκ ήνεσχετο είπών ού δουλευ'σω. ενιστα/ 9 s ι η \ 9 \ \ / \ μενού ο εκείνου,, αναρας επι τον κέραμον καί είπών εΐση τής ώνής έ'βαλεν εαυτόν κάτω και ε τελευτά. 'Έτερος πωλουμενος, είπόντος τινός εάν αγο ράσω σε, χρήσιμος εση; καν μή άγοράσης ειπεν. Ά λλος αιχμάλωτος πιπρασκόμενος, τού κήρυκος επιλεγοντος άνδράποδον πωλεΐν, κατάρατε ειπεν, ούκ έρεΐς αιχμάλωτον; Λάκων επι τής άσπίδος μυϊαν εχων επίσημον και ταύτην ού μείζω τής άληθινής, ώς καταγε-


Ό ταν κάποιοι συνάντησαν Λάκωνες σ’ ένα δρόμο (στην ύπαιθρο), τους είπαν: «Είσθε τυχεροί, γιατί μό λις πριν από λίγο έφυγαν από εδώ οι ληστές». Κι ε κείνοι απάντησαν: «Όχι, μα τον Ενυάλιο223, εκείνοι ή ταν τυχεροί, γιατί δε μας συνάντησαν». Ό ταν ένας Λάκωνας ρωτήθηκε τι γνωρίζει καλά, απάντησε: «Ν α είμαι ελεύθερος». Έ να ς Σπαρτιάτης που πιάστηκε αιχμάλωτος από το βασιλιά Αντίγονο και πουλήθηκε, εκτελούσε πρό θυμα όλες τις εντολές του αφεντικού του που τις θεω ρούσε ότι αρμόζουν σε ελεύθερο άνθρωπο- όταν όμως τον διέταξε να του φέρει το καθήκι, δεν το άντεξε, λέ γοντάς του: «Δε θα γίνω δούλος σου»- επειδή εκείνος αντέδρασε, αφού (ο Σπαρτιάτης) ανέβηκε στη στέγη και του είπε ότι «θα γνωρίσεις τι αγόρασες», ρίχτηκε κάτω από τη στέγη και σκοτώθηκε. Έ να άλλος Σπαρτιάτης που ήταν για πώληση, ό ταν κάποιος τον ρώτησε «εάν σε αγοράσω, θα μου εί σαι χρήσιμος;», του απάντησε: «Και εάν δε με α γο ράσεις». Και ένας άλλος αιχμάλωτος, που τον πουλούσαν, όταν ο κήρυκας φώναξε ότι πουλάει δούλο, του είπε: «Καταραμένε, δε θα πεις ότι πουλάς αιχμάλωτο;». Έ να ς Λάκωνας που είχε έμβλημα στην ασπίδα του μια μύγα224, κι αυτή όχι μεγαλύτερη από τη φυσική, 32-9


λώντές τινές έ'λεγον <οτι> υπέρ τού λανθάνειν τούτο πεποιήκει, ι'να μέν ουν είπε φανερός or οΰτω γάρ τοις πολεμΐοις πλησίον προσέρχομαι, ώστε το επίσημον ήλίκον εστί ν ύπ' αυτών όράσθαι. 'Έτερος, εν συμποσίω προσενεχθείσης λύρας, ού Λ ακωνικόν είπε το φλυαρεϊν. Σπαρτιάτης ερωτηθείς εί ασφαλής ή εϊς Σπάρτην οδός είπεν όποιος καθίσης- οί μέν γάρ λέοντες βαδίζοντι οπα κα λέωντι, τώς δέ λαγώς επι τα σκηνρ θηρευομες. Έν χειραφία περικρουοντος τού προστραχηλζοντος κενοσπουδως και κατασπώντος έπι τήν γην, επειδή τώ σώματι ελείπε το ό προσπεσών, έδακε τόν βραχίονα' και ό έτερος ειπε' δάκνεις, ώ Λάκων, ώσπερ αί γυναίκες· ου μέν ουν είπεν ατε ρος, άλλ' ώσπερ οί λέοντες. Χωλός έπι πόλεμον εξ ιών, έπακολ ουθουντω ν αύτώ τινών κα'ι διαγελώντων, έπιστραφε'ις ειπε’ κακα'ι κεφαλαζ ού φευγοντα δει τοις πολεμΐοις μάχεσθαι, αλλά μένοντα κα'ι τήν τάξιν φυλάττοντα.

330


επειδή κάποιοι, κοροϊδεύοντάς τον, έλεγαν ότι το είχε κάνει για να ξεφεύγει από τους εχθρούς, απάντησε: «Αντίθετα, για να γίνομαι αντιληπτός· γιατί, πλη σιάζω τόσο πολύ κοντά στους εχθρούς, ώστε να δια κρίνεται από αυτούς πόσο μεγάλο είναι το έμβλημα της ασπίδας μου». Έ να ς άλλος, όταν σε ένα συμπόσιο έφεραν λύρα, είπε: «Δεν αρμόζει στους Λάκωνες η φλυαρία». Ό ταν ένας Σπαρτιάτης ρωτήθηκε αν είναι ασφα λής ο δρόμος για τη Σπάρτη, απάντησε: «Ανάλογα με το πού θα καθήσεις" γιατί, τα λιοντάρια βαδίζουν όπου θελήσουν, ενώ τους λαγούς τους πιάνουμε στις φωλιές τους»225. Σε μια πάλη κι ενώ ο ένας είχε πιάσει από το λαι μό τον αντίπαλό του και μάταια προσπαθούσε να τον ρίξει καταγής, επειδή ο αντίπαλος δεν μπορούσε να τον αντιμετωπίσει με το σώμα, του δάγκωσε το βρα χίονα - κι ο πρώτος του είπε: «Δαγκώνεις, Λάκωνα, όπως οι γυναίκες». Κι ο άλλος απάντησε: «Όχι έτσι, αλλά όπως τα λιοντάρια». Έ να ς κουτσός226 που έβγαινε σε εκστρατεία, επειδή μερικοί τον είχαν πάρει από πίσω και τον κοροΐδευαν, γύρισε προς τα πίσω και τους είπε: «Ανόητοι άνθρω ποι, δεν πρέπει να πολεμά κανείς τους εχθρούς τρεπό μενος σε φυγή, αλλά παραμένοντας και φυλάγοντας σταθερά τη θέση του». 33 ΐ


'Έτερος τοξευθεϊς χα'ι εκλείπω ν τον βίον ούχι τούτο εφησεν αύτώ μελειν, οτι άποθανεΐται, άλλ ’ <ν f % f λ / \ λ» οτι υπο γυννιόος τοξοτου και μηοεν πραξας. π’ λ ~✓ 1' ' C\ \ 1/ § Lie πανοοκειον τις καταλυσας και όους οψον τω πανδοχεΐ χατασχευάσαι, ώς ατερος τυρόν βτει %V* Γj V * % *Λ / και ελαιον\ ειτ εφη' £* £f£&H αν εοεομην όφου; Προς δέ τον μαχαρίζοντα Λάμπιν τον Αίγινητην, διότι εδόχει πλουσιώτατος είναι ναυχληρια πολλά εχων, Λάχω ν είπε ν ού προσέχω εύδαιμονία εκ σχοινιών άπηρτημε'νη. Είπόντος δε' τινός Λάχωνι ότι φευδεται, άπεr λ ? ι ν ι κρινατο· ελεύθεροι γαρ ειμες*οί ό αικα μη τάληθή λε'γωντι, οιμώζονται. Προθεμενός τις νεχρόν στήσαι ορθόν, ώς πάντα ποιών ούχ εδυνατο, νη τω σιώ είπε ν, ένδον τι είναι δει. Τυννιχος, Θρασυβούλου τοΰ παιδός άποθανόντος, εύρώστως ηνεγκε' χαι επίγραμμα εϊς τούτον εγενετιr τά ν Πιτάναν Θρασύβουλος επ' άσπίδος ηλυθεν /

//\

/

33 2

9

9/%


Έ νας που χτυπήθηκε με βέλος και ξεψυχούσε, έλε γε ότι δε λυπάται γι’ αυτό, για το ότι δηλαδή θα πε θάνει, αλλά γιατί χτυπήθηκε από δειλό τοξότη και προτού κάνει κάποιο κατόρθωμα. Κάποιος που κατέλυσε σε πανδοχείο227 και έδωσε στον πανδοχέα να του ψήσει ένα ψάρι, και ο άλλος του ζητούσε τυρί και λάδι, του είπε: «Αν είχα τυρί, θα εί χα ανάγκη από το ψάρι;». Προς κάποιον που καλοτύχιζε το Λάμπη228 από την Αίγινα, διότι θεωρούνταν ότι ήταν πάρα πολύ πλούσιος γιατί είχε πολλά ναυλωμένα πλοία, ένας Λάκωνας είπε: «Δε δίνω σημασία σε ευτυχία που ε ξαρτάται από σχοινιά». Όταν κάποιος είπε σε ένα Λάκωνα ότι είναι ψεύ της, εκείνος του απάντησε: «Ναι, γιατί είμαστε ελεύ θεροι- οι άλλοι, αν δεν πουν την αλήθεια, θα κλάψουν πικρά»229. Έ νας Σπαρτιάτης που προσπαθούσε να στήσει όρ θιο έναν νεκρό, επειδή έκανε το παν και δεν το κατόρ θωνε, είπε; «Μα τους δυο θεούς μας230, πρέπει να υ πάρχει κάτι μέσα». Ο Τύννιχος, όταν σκοτώθηκε σε μάχη ο γιος του Θρασύβουλος, το άντεξε σθεναρά’ μάλιστα γράφτηκε / ^ / και επίγραμμα γι αυτο: «Στην Πιτάνη231 ο Θρασύβουλος επέστρεψε πάνω

333


άπνους επτά προς Άργείων τραύματα δεξάμε νός, δεικνύς άντία πάντα· τον αίματόεντα δ' 6 πρέσβυς θε'ις έπ'ι πυρκαϊήν 1 υννιχος ειπε ταοε Δειλοί κλαιεσθωσαν εγώ δε σε τε'κνον άδακρυς θάφω, τον και εμον και Λακεδαιμόνιον. Αλκιβιάδη τω Αθηνάίω βαλανεως επί πλεί στον παραχεοντος ΰδωρ, Λάκων είπε' τίτούτο ώς ού καθαρώ, σφόδρα δε ρυπαρώ; πλείον παράχει. Φιλίππου τοΰ Μακεδόνος προστάσσοντός τινά δι’ επιστολής, αντέγραφαν οί Λακεδαιμόνιοι Φι« \ 7 / C** λιππω' περι ων αμμιν εγραφας, ου. οτε ο ενεβαλεν εϊς την Λακωνικήν ό Φίλιππος και εδόκουν άπαντες άπολεϊσθαι, ειπε προς τινά τών Σπαρ τιατών τί νύν ποιήσετε, ώ Λάκωνες; τί γαρ εφη άλλο η άνδρείως άποθανούμεθα; μόνοι γάρ ημείς Ελλήνων ελεύθεροι είναι κα'ι μη ύπακούειν άλλοις έμάθομε ν. Μετά δέ τήν ’Άγιδος ήτταν, όμηρους αϊτούντος Αντιπάτρου πεντηκοντα παϊδας, Ετεοκλής εφορευων ειπε παιοας μεν ου οωσειν, ινα μη α παίδευτοι γενών ται, τής πατρίου αγωγής άτευΓΤΊ /

^

/

9

9/

/

J

9/

—Λ

\

334

9/

9

Λ

/

9

(V

1

/

9


σε ασπίδα νεκρός, αφού δέχτηκε επτά τραύματα από τους Αργείους, φανερά όλα στο στήθος». Βάζοντας πάνω στην πυρά το ματωμένο σώμα ο γερο-Τύννιχος, είπε τα εξής: «Δειλοί ας κλάψου ν εγώ όμως, παιδί μου, θα σε θάψω χωρίς να κλάψω, δικό μου παιδί και παιδί της Σ πάρτης»232. Ό ταν σε ένα λουτρό ο υπεύθυνος έριχνε στον Αλκι βιάδη233 τον Αθηναίο πολύ νερό, ένας Λάκωνας είπε: «Γιατί αυτό; Μ ήπως επειδή δεν είναι καθαρός, αλλά πάρα πολύ λερωμένος; Ρίξ’ του και περισσότερο». Ό ταν ο Φ ίλιππος της Μακεδονίας με επιστολή του έστειλε κάποιες διαταγές σε κάποιους, οι Λακεδαιμό νιοι του απάντησαν: «Σε μας γι’ αυτά δεν έγραψες». Κι όταν εισέβαλε στη Λακωνία ο Φ ίλιππος και όλοι πίστευαν ότι θα χαθούν και είπε σε κάποιον από τους Σπαρτιάτες «τι θα κάνετε τώρα, Λάκωνες;», εκείνος απάντησε: «Τι άλλο από το να πεθάνουμε γενναία; Γ ιατί, μόνοι εμείς από όλους τους Έ λληνες μάθαμε να είμαστε ελεύθεροι και να μην υπακούουμε σε ά λ λους». Μετά την ήττα του Άγη, όταν ο Αντίπατρος ζη τούσε ομήρους πενήντα νέους, ο Ετεοκλής, που ήταν έφορος, απάντησε ότι παιδιά δε θα δώσει, για να μη μείνουν ανεκπαίδευτα, καθώς θα στερούνταν την πα335


κτησαντες'ούδέ πολϊται γαρ αν είησαν πρεσβυτας δ’ η γυναίκας, εί βουλοιτο, διπλάσιους δώσειν. άπειλοϋντος δ ’ αυτού δεινά, εί μη λάβοι, άπεκρίναντο κοινή' εάν χαλεπώτερα θανάτου επιτάττης, εύκολώτερον άποθανουμεθα. Πρεσβύτης εν 'Ολυμπία συντελουμε'νου τού άγώνος προθυμουμενος θεάσασθαι, καθέδρας ηπόρει· πολλούς δ ’ επιπορευόμενος τόπους ύβρίζετο και εσκώπτετο, μηδενός αυτόν παραδεχόμενου' ώς δε κατά τους Λακεδαιμονίους ηκεν, άνέστήσαν πάντες οί παϊδες κα'ι πολλοί τών ανδρών τού τόπου εκχωρούντες' τών δε Πανελλήνων επισημειωσαμενων κρότω το έθος και υπερεπαινουντων, ό πρεσβύτης κινησας πολιόν τε κάρη πολιόν τε γε'νειον και δακρυσας οίμοι τών κακών φησίν, ώς άπαντες μεν οί 'Έλληνες επίστανται τά καλά, χρώνται δ ’ αυτοίς μόνοι Λακεδαιμόνιοι, φασι δέ' τινές, οτι και Άθηνησι το αυτό εγένετο' Παναθηναίων γαρ όντων οί Αττικοί γέροντα προεπηλάκιζον, προσκαλούμενοι μεν ώς παραδεχόμε νοι, εί δέ παραγένοιτο, ού προσδεχόμενοι' ώς δέ (V — οιεξιων σχεοον απαντας εγενετο κατα τους των

336


τροπαράδοτη αγωγή· γιατί, ούτε καν θα ήταν πολί τες· γέρους όμως ή γυναίκες, αν το ήθελε, θα του δώ σει διπλάσιους. Επειδή ο Αντίπατρος τον απειλούσε με μεγαλύτερες συμφορές, αν δεν πάρει (τους νέους), οι Σπαρτιάτες με κοινή απόφαση του απάντησαν: «Αν μας διατάζεις χειρότερα από το θάνατο, θα πεθάνουμε ευκολότερα». Έ να ς γέροντας στην Ολυμπία κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών αγώνων ήθελε να τους παρακολου θήσει, αλλά δεν έβρισκε θέση· γυρίζοντας λοιπόν από δω κι από κει, τον έβριζαν και τον κοροΐδευαν και κα νένας δεν του έδιδε θέση· όταν όμως πήγε προς το μέ ρος που ήταν οι Λακεδαιμόνιοι (θεατές), όλοι οι νέοι σηκώθηκαν και πολλοί από τους άνδρες του παραχώ ρησαν τη θέση τους234, κι όταν οιΈ λληνες από όλα τα μέρη χειροκρότησαν τη συνήθεια και τους επαίνεσαν πολύ, ο γέροντας, κουνώντας το λευκό κεφάλι και τα λευκά του γένια, με δάκρυα στα μάτια είπε: «Αλίμονο για το κακό, γιατί όλοι οιΈ λληνες γνωρίζουν τα κα λά, αλλά μόνο οι Λακεδαιμόνιοι τα πράττουν». Μερι κοί λένε ότι αυτό έγινε και στην Αθήνα- στη γιορτή των Παναθηναίων235 δηλαδή κάτοικοι της Αττικής κοροΐδευαν ένα γέροντα, καλώντας τον δήθεν να καθήσει, αλλά μόλις πλησίαζε δεν του παραχωρούσαν τη θέση· κι όταν πέρασε έτσι σχεδόν μπροστά από όλους και έφτασε στην αποστολή των Λακεδαιμόνιων 337

_____________________ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ___________________________

Λακεδαιμονίων θεωρούς, άπαντες τών βάθρων άναστάντες τού τόπου παρεχώρουν άγασθε'ις δε ό οχλος έπ'ι τω γεγονότι έκρότησε μετά πολλής έπισημασίας, κ α ί τις είπε τών Σπαρτιατών νή τω σιω, ισασι μέν οί 'Αθηναίοι τά καλά.; ου πράσσουσι δέ. Επαίτης ητησε Λάκωνα' άλλ ’ εί δοίην σοι εφη μάλλον πτωχεύσεις, τής δ' άσχημοσυνης σου ταΰ της ό πρώτος μεταδους αίτιος, άργόν σε ποιησας. Λάκων ίδών άγείροντά τινά θεοΐς ουδέν ειπε φροντίζειν θεών πτωχοτέρων εαυτού. Λαβών τις μοιχόν επ' αισχρά γυναικί άθλιε είπε τις τοι άνάγκα; Ά λλος άκουων ρητορος μεγάλας στρέφοντος περιόδους, αλλά νή τω σιώ είπε ν ανδρείος γε ό άνθρωπος, <ος> προς ούδέν υποκείμενον ευ στρό βιλό! τάν γλώσσαν. Εϊς Λακεδαίμονα παραγενόμενός τις και τήν προς τούς πρεσβυτας τών νέων τιμήν θεασάμενος, έν Σπάρτη μόνη είπε λυσιτελεΐ γηράσκειν. Ερωτηθείς Λάκων όποιος έστι Τυρταίος ό ποιητης, αγαθός είπε κακκονήν νέων φυχάς.

ϊ?8


αντιπροσώπων για τη γιορτή, σηκώθηκαν όλοι τους να του παραχωρήσουν τη θέση· ο κόσμος τότε χάρηκε με την ενέργεια αυτή και τη χειροκρότησε με μεγάλο ενθουσιασμό, ενώ ένας Σπαρτιάτης τους είπε: «Μα τους δυο θεούς μας, τα γνωρίζουν βέβαια οι Αθηναίοι τα καλά, αλλά δεν τα πράττουν»236. Έ να ς ζητιάνος ζήτησε ελεημοσύνη από ένα Λάκωνα- κι εκείνος του είπε: «Αν σου δώσω, θα γίνεις πιο / ι / / / / φτωχός, και γι αύτη σου την καταντια αίτιος είναι αυτός που πρώτος σου έδωσε ελεημοσύνη, γιατί σε έ κανε τεμπέλη». Έ να ς Λάκωνας, όταν είδε κάποιον να κάνει έρανο για τους θεούς, είπε ότι δε χρειάζονται φροντίδα θεοί που είναι φτωχότεροι του. Ό ταν κάποιος έπιασε μοιχό με μια άσχημη γυναί κα, του είπε: «Άθλιε, ποια ανάγκη σε έσπρωξε;». Άλλος, ακούγοντας ένα ρήτορα να μιλά με μακρο περίοδο λόγο, είπε: «Μ α τους δυο θεούς μας, γενναί ος είναι ο άνθρωπος, αφού χωρίς να λέει τίποτε το ουσιαστικό, γυρίζει ωραία τη γλώσσα του». Ό ταν κάποιος επισκέφθηκε τη Σπάρτη και είδε την τιμή που απέδιδαν οι νέοι προς τους μεγαλυτέρους, είπε ότι μόνο στη Σπάρτη συμφέρει να γερνά κανείς. Ό ταν κάποιος Αάκωνας ρωτήθηκε να πει τη γνώ μη του για τον Τυρταίο237, είπε ότι είναι ικανός να ξεσηκώνει τις ψυχές των νέων. 339


'Έτερος αλγών τους οφθαλμούς εξηει επι πό λεμον λεγόντων δ' αύτώ τινών ποϊ άπει ούτως εχων η τίποίησών; καν μηδέν έτερον πράξω έφη πολεμίου γε μάχαιραν άμβλυνώ. Βούλις κα'ι Σπέρχις Λακεδαιμόνιοι πορευθέντες ε'θελονται προς Ξέρξην τον Περσών βασιλέα επι / Λ Ύ y f λ ^ \ f τιμωpipe, ην ωφλεν η Λακεόαιμων κατα χρησμόν, διότι κηρυκας πεμφθέντας ύπο τοΰ Πέρσου ώς αύτούς άπέκτειναν, ελθόντες προς τον Ξέρξην εκέλευον ω βούλεται τρόπω διαχρήσασθαι αυτούς ύπέρ Λακεδαιμονίων, ώς δ' εκείνος άγασθεις V Λ ? απελυσε τους ανορας και ηςιου μενειν παρ αυτω, κα'ι πώς αν έφασαν δυναίμεθα ζην ενταύθα, πα τρίδα καταλιπόντες και νόμους και τούτους τούς άνδρας, ύπέρ ών τοσαότην ηλθομεν όδδν άποθανούμενοι; Ίνδάρνου δέ τοΰ στρατηγού επι πλέον δεομένου και λέγοντος τεύξεσθαι αύτούς τής 'ίσης τιμής τοις μάλιστα εν προαγωγή φίλοις τού βασιλέως, 'έφασαν άγνοεϊν ημΐν δοκεΐς, ήλίκον εστί το τής ελευθερίας, ης ούκ αν άλλάξαιτό τις νούν έχων τήν Περσών βασιλείαν. 9

/S

\

\

340

9 f* /

/

9

^


Κάποιος άλλος με πρόβλημα στα μάτια έβγαινε για τον πόλεμο- κι όταν κάποιοι του είπαν: «Πού πας σ’ αυτή την κατάσταση και τι νομίζεις ότι θα πετύχεις;» απάντησε: «Ακόμη κι αν δεν πετύχω τίποτε άλλο, σίγουρα θα στομώσω το ξίφος του εχθρού». Οι Λακεδαιμόνιοι Βούλης και Σπέρχης πήγαν εθε λοντικά στο βασιλιά των Περσών Ηέρξη για να τους επιβληθεί τιμωρία, που όφειλε η Σπάρτη σύμφωνα με κάποιο χρησμό, διότι σκότωσαν τους κήρυκες που εί χα ν σταλεί από τον Πέρση βασιλιά σ’ αυτούς2'8- κι α φού παρουσιάστηκαν στον Ξέρξη, του ζητούσαν να τους σκοτώσει με όποιον τρόπο θέλει για εξιλέωση των Λακεδαιμονίων. Κι όταν εκείνος, κατάπληκτος, τους άφησε ελεύθερους και πρότεινε σ’ αυτούς να μεί νουν κοντά του, είπαν: «Kat πώς θα μπορούσαμε να ζήσουμε εδώ, εγκαταλείποντας την πατρίδα και τους νόμους και εκείνους τους ανθρώπους, για χάρη των οποίων διανύσαμε τόσο δρόμο για να πεθάνουμε;». Καθώς τους παρακαλούσε επίμονα και ο στρατηγός Ίνδαρος και υποσχόταν σ’ αυτούς ότι θα τύχουν ίση τιμή με τους πιο στενούς φίλους του βασιλιά, του α πάντησαν: «Μ ας δίνεις την εντύπωση ότι αγνοείς πό σο σπουδαίο πράγμα είναι η ελευθερία, την οποία κα νένας συνετός άνθρωπος δε θα αντάλλαζε με τη βασι λεία των Περσών». 34 J-


Λάκων, επεί τή μεν πρότερη ήμέρρ ό ξένος αυτόν εξέκλινε, τή S' εξής στρώματα χρησάμενος δαφιλώς υπεδέχετο, επιβάς τοις στρώμασι κατεπάτει, επιλέγω ν διά ταύτα εχθές ουδ' επί ύπνωκέναι. 'Έτερος έλθω ν εϊς 'Αθήνας και όρων τούς 'Α θηναίους τό τάριχος άποκηρυττοντας και τό ό'φον και τελωνούντας και πορνοβοσκούντας και ετερα έργα άσχημονα πράττοντας και μηδέν αίσχρόν ηγουμένους, οτε έπανήλθεν εϊς την πατρίδα, τών πολιτών πυνθανομένων αυτού ποΐά τινά εστί τά εν Άθηναις, πάντα είπε καλά, ειρωνευόμενος και παριστάς ότι πάντα παρά τοις Αθηναίοις καλά C* ' νόμιζε rat, αισχρον ο0»? ουοεν. Α λλος ερωτωμενος περι τινός απεκρινατο ου r 9 / 9 / <ν r r _ ? ως ο ο ερωτησας απεκρινατο οτι ψευοη, ορρς ουν εφη οτι μάταιος εί περι ων επίστασαι ερωτώ ν. 'Ηκόν ποτε κατά πρεσβείαν Αάκωνες προς Αυγδαμιν τον τύραννον ώς δ' εκείνος υπερτιθέμενος πολλάκις συντυχείν άνεβάλλετο, τό δ'έπ'ι πάσι sy-

9' Α

9

1 1

9

\

9

/

/

9

/

V


Έ να ς Λάκωνας, επειδή ένας φίλος του από φιλοξε νία μια μέρα τον απέφυγε, αλλά την επόμενη μέρα δανείστηκε στρώματα και τον φιλοξένησε με μεγάλη περιποίηση, ανέβηκε πάνω στα στρώματα και τα κα ταπατούσε, λέγοντας ότι εξαιτίας αυτών την πρώτη μέρα δεν είχε κοιμηθεί ούτε πάνω σε ψάθες. Έ να ς άλλος Σπαρτιάτης, όταν κάποτε επισκέφτηκε την Αθήνα και είδε να διαλαλούν ότι πουλούν παστά ψάρια και φαγητά και ότι μάζευαν φόρους κι ότι σύ χναζαν σε πορνεία239 κι ότι έκαναν κι άλλα άσχημα πράγματα κι ότι δε θεωρούσαν τίποτε αισχρό, όταν ε πέστρεψε στην πατρίδα και οι συμπολίτες του τον ρω τούσαν τι καλά πράγματα είδε στην Αθήνα, απάντησε ότι ήταν όλα ωραία, ασφαλώς ειρωνευόμενος και υποκρινόμενος ότι όλα θεωρούνται από τους Αθηναίους καλά και τίποτε δε θεωρείται αισχρό. Άλλος Σπαρτιάτης ρωτήθηκε για κάτι και απά ντησε αρνητικά- κι όταν εκείνος που τον είχε ρωτήσει του είπε ότι ψεύδεται, του απάντησε: «Βλέπεις λοιπόν ότι είσαι ανόητος, αφού ρωτάς για πράγματα που γνωρίζεις;». Κάποτε επισκέφτηκαν Λάκωνες πρεσβευτές τον τύραννο Λύγδαμη240, κι επειδή εκείνος, προσπαθώντας να τους αποφύγει, ανέβαλλε πολλές φορές τη συνάντηy

/

/

f

f

r

/

/

ση, και τελικά κάποιος ειπε σ αυτους οτι ο τύραννος


μ α λ α κ ώ ς έχειν αυτόν έφη τις, ο ί πρέσβεις λ έ γ ε αυτω είπον οτι μ α τους θεούς ού παλαισόμενοι προς αυτόν έληλυθαμεν, ά λ λ α διαλεχθησο'μενοι. Λ ά κω νά τινά τις μ υ σ τα γ ω γ ώ ν ηρώ τα τ ί πράξας εαυτώ συνοιδεν άσεβέστατον, δ δ έ γινώ σχουσιν ο ί θεοί έφ η ’ επικειμένου δε μ ά λ λ ο ν χα'ι λ έγο ν το ς π ά ντω ς σε δει είπεΐν, δ Α ά κω ν άντηρώ τη σ ε' τίνι μ ε δ ε ι είπεΐν, σοι η τω Θεώ; τοΰ δ ’ είπόντος τω Θεώ, συ τοίνυν έφη άποχώρησον. 'Έ τερος νυχτός μ ν ή μ α παριών και φαντασιωθεις δαιμόνιο ν τι επέδραμε τή λ ό γ χ η διαράμενος, και έναπερείδων ε ίπ ε · π ή μ ε φεύγεις, δις άποθανουμένη φυχη; Ά λ λ ο ς ευξάμενος άπό τοΰ Λ ευ κ ά τα ρίπτειν ' 9 t f/ / εα υτόν ανερη και υπεστρεψεν ιοων το ύφος1 *

'Π

\

?

/

Ι

\

όνειδιζόμενος δ ' είπε ν ούκ ω μαν τά ν ε υ χ ά ν ά λ λ α ς μείζονος ε υ χ ά ς δεΐσθαι. Ά λ λ ο ς έπι παρατάξεω ς τω πολεμίω τό ξίφος καταφέρειν μέλλω ν, έπε'ι τό άνακλητικόν έσημηνεν, ουκέτι κα τηνεγκε' πυθομένου δ έ τινός, διά τ ί τον

344

___________________ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ________________ ___

είναι ασθενής, οι πρέσβεις του απάντησαν: «Πες σ’ αυτόν ότι, μα τους θεούς, δεν ήλθαμε να παλέψουμε μαζί του αλλά να συζητήσουμε». Έ να ς ιερέας που μυούσε σε μυστήρια κάποιον Λάκωνα, τον ρωτούσε ποια πράξη έκανε την πιο αμαρ τωλή και τον βαραίνει- κι εκείνος απάντησε: «Την ξέ ρουν οι θεοί». Και επειδή ο ιερέας επέμενε και έλεγε ότι πρέπει οπωσδήποτε να την αναφέρει, ο Λάκωνας / ν'ε ποιον πρεπει * ' του ειπε: «Σ να την πω, σ> εσενα η' στο θεό;». Κι όταν ο ιερέας του είπε «στο θεό», εκείνος του

απάντησε:

«Επομένως,

εσύ αποχώρησε

από

δω»241. Έ να ς άλλος που κάποτε περνούσε κοντά από ένα μνήμα και νόμισε ότι έβλεπε κάποιο φάντασμα, όρμησε με υψωμένο το ξίφος του και κραδαίνοντάς το είπε: «Πού θα μου πας, ψυχή; Θα πεθάνεις δυο φορές». Έ να ς άλλος που έδωσε υπόσχεση (στους θεούς) ότι θα πέσει από το Λευκάτα242, ανέβηκε επάνω αλλά κα τέβηκε μόλις είδε σε τι ύψος βρισκόταν κι επειδή οι άλλοι τον κοροΐδευαν, είπε: «Δεν πίστευα ότι μια ευχή έχει ανάγκη από άλλη, μεγαλύτερη ευχή»243. Κάποιος άλλος σε μια μάχη, έχοντας υψώσει το ξίφος του να το καταφέρει εναντίον ενός εχθρού, μόλις δόθηκε το σύνθημα παύσης της μάχης, δεν ολοκλήρω σε το χτύπημα- κι όταν κάποιος τον ρώτησε γιατί δε 345


εχθρόν ε'χων υποχείριον ούκ άπέκτεινεν, ότι εφη β έλτιό ν εστί τοϋ φονευειν το πείθεσθαι τω άρχοντι. Λ ά κ ω ν ί τινι ηττω μένω εν 'Ο λυμπία πά λην είπε' τις ό ανταγω νιστής, ώ Λάκω ν, ε γ έ ν ε τ ό σου κρείσσω ν ού μ ε ν ούν εφη ά λ λ α καββαλικώ τερος. 1ω ν εισιοντων εις τα συσσίτια εκαστω οει/ΤΓΤ ~

9

/

9

1

/

?

/

Λ

κνυων ο πρεσβυτατος τά ς θυρας, διά τούτω ν φησίν ούδεΐς εξέρχεται λόγος. Δοκιμαζομένου μ ά λ ισ τα π α ρ ’ αυτο ίς τού μ έ λα νος λεγομένου ζωμού, ω στε μ η κρεαδίου δείσθαι τούς πρεσβυτέρους, παραχω ρεΐν δέ τοις νεανίσκοις, λ έγ ε τα ι Διονύσιος ό τή ς Σ ικ ελ ία ς τύ ραννος του του χά ρ ιν Λ ακωνικόν μ ά γειρο ν πρίασθαι κα ι προστάξαι σκευάσαι αύτώ μ η δενος φειδόμενον ά να λώ μ α το ς' επ ειτα γευσάμενον και δυσχερά να ντα άποπτυσαι, και τον μά γειρον ε ίπ ε ϊν ώ βασιλεύ, τούτον δ ει τον ζω μόν γυμ νασάμενον Λ α κω νικώ ς <έν> τώ Ε υρώ τα λελουμένον έποφάσθαι. Π ιόντες ο ίΛ ά κ ω ν ες έν το ις συσσιτίοις μετρ ίω ς άπίασι δ ίχ α λ α μ π ά δ ο ς’ ού γά ρ έξεστι προς ψώς

346

ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΊΑ

σκότωσε τον εχθρό, ενώ τον είχε του χεριού του, απά ντησε: «Διότι καλύτερο από το να σκοτώνεις είναι να υπακούς στον αρχηγό». Σ’ έναν Λάκωνα που έχανε στην πάλη κατά τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών αγώνων, κάποιος του είπε: «Ο αντίπαλός σου, Λάκωνα, αποδείχτηκε ανώ τερος από σένα»· κι εκείνος απάντησε: «Όχι ανώτε ρος, αλλά καλύτερος στην τέχνη της π άλη ς»244. Στον καθένα που έμπαινε στα συσσίτια, ο πιο ηλι κιωμένος του έδειχνε την πόρτα, λέγοντας: «Από αυ τή την πόρτα δε βγαίνει έξω κανένας λ ό γ ο ς » '1’. Καθώς άρεσε πολύ στους Σπαρτιάτες ο αποκαλούμενος μέλανας ζω μός246, έτσι που οι γεροντότεροι να μη θέλουν ούτε κομματάκι κρέας αλλά να το δίδουν στους νεότερους, λέγεται ότι ο τύραννος της Σικελίας Διονύσιος αγόρασε για το σκοπό αυτό ένα Λάκωνα μάγειρα και τον πρόσταξε να του μαγειρέψει αυτό το φαγητό, χωρίς να τσιγκουνευθεί τίποτε από τα απα/

y

/

/

/ λ

r

/

ραιτητα υλικά- κι επειτα, αφου οοκιμασε ο τύραννος Λ

/

/

/

/

και αηδιασμένος το εφτυσε, ο μάγειράς του ειπε: «Βασιλιά μου, αυτόν το ζωμό πρέπει να τον φας, αφού πρώτα γυμνασθείς κατά το Λακωνικό τρόπο και αφού λουσθείς στον Ευρώτα». Οι Λάκωνες, πίνοντας με μέτρο στα συσσίτια, α ποχωρούν στα σπίτια τους χωρίς να κρατούν λαμπά347


η c* * ' ν » νι ι <*ς* / <ν ?/\/ ραοιζειν ούτε ταύτην ου τ ά λλην οοον, όπω ς ενιζωνται σκότους και νυκτός ευθαρσώς κα'ι άδεώς όδευειν. Γ ρά μ μ α τα ένεκα τή ς χρ εία ς εμάνθανον τών δ ’ άλλω ν παιδευμάτω ν ξενηλασίαν ε’ποιου ντο, ου μ ά λ λ ο ν ανθρώπων η λόγω ν, η δέ παιδεία ην αυτοίς προς το άρχεσθαι κ α λώ ς κα'ι καρτερεϊν πονοΰντα κα'ι μα χόμ ενον νικάν η άποθνησκειν. Δ ιε τελουν δέ κα'ι άνευ χιτώ νος, έν ίμάτιον εϊς τον ενιαυτόν λαμβάνοντες, αυχμηροί τά σώ ματα κα'ι λουτρώ ν κα'ι ά λειμμάτω ν κ α τά τό πλείστον άπεχόμενοι. Εκάθευδον δέ ο ί νέοι ομού κ α τ ’ ίλην και κ α τ ’ α γέλ η ν έπ'ι στιβάδων, α ς αυτο'ι συνεφόρουν, τοΰ παρά τω Ε ύρώ τρ πεφυκότος καλάμου τά άκρα τα ΐς χερσ'ιν άνευ σίδηρου κ α τα κλά σ α ντες’ έν δέ τω χειμώ νι τους λεγομένους λυκοφάνους υπεβάλλοντο κα'ι κατεμίγνυσαν τα ΐς στιβάσι, θερμαντικόν εχειν τι τή ς ΰλης δοκουσης. Ε ράν τών τήν φ υχήν σπουδαίων παίδων εφεΐτο ’ τό δέ πλησιάζει ν αίσχρόν νενόμιστο, ώ ς τοϋ σώ ματος ερώντας ά λλ ’ ού τή ς φ υχή ς' ό δ ' ε γ κληθε'ις ώ ς ε π ' αισχύνη πλησιάζω ν άτιμ ος διά βίου ην.

348


δα- γιατί δεν επιτρέπεται να βαδίζουν στο φως ούτε σ’ αυτή τη διαδρομή ούτε πουθενά αλλού, για να συνηθί ζουν να βαδίζουν στο σκοτάδι και τη νύχτα με θάρρος και χω ρίς φόβο247. Μάθαιναν τα απαραίτητα γράμματα- άλλες μορφές (θεωρητικής) μάθησης τις απαγόρευαν, και τους δα σκάλους και τις θεωρίες τους. Εκπαίδευσή τους ήταν να άρχονται σωστά και να υπομένουν τους κόπους, και κατά τις μάχες ή να νικούν ή να πεθαίνουν24®. Α ' ' 1AQ * / / / Δε φορούσαν χιτώνα , έχοντας ενα μονο ιματιο όλο το χρόνο, σκληροτράχηλοι στο σώμα και χωρίς πολλά λουτρά και πολλά αρώματα. Οι νέοι κοιμούνταν μαζί κατά ίλες και ομάδες π ά νω σε στρώματα που τα έκαναν οι ίδιοι, κόβοντας με / / / / 9 τα χέρια τους και οχι με μαχαίρια τις κορφές απ τα καλάμια που φύτρωναν κοντά στον ποταμό Ευρώ τα21’0· το χειμώνα έβαζαν κάτω από το στρώμα τους λεγάμενους «λυκόφανους»251 και τους ανακάτευαν (με τα καλάμια), γιατί πίστευαν ότι αυτό το υλικό είχε θερμαντικές ιδιότητες. Επιτρεπόταν να ερωτεύονται τις ψυχές των σπου δαίων νέων2'’2- όμως ήταν αισχρό να τους πλησιάζουν ερωτικά, γιατί έτσι ερωτεύονταν το σώμα και όχι την ψυχή τους· εκείνος λοιπόν που κατηγορούνταν ότι τους πλησίαζε για πονηρό σκοπό, έχανε τα πολιτικά του δικαιώματα για όλη του τη ζωή. 349


Έ θος ην και τους νεωτέρους υπο τώ ν πρεσβυ τερών έρωτασθαι, π ο ΐ πορεύονται κα'ι επ ι τί, κα'ι τον μ ή

άποκρινόμενον η προφάσεις πλέκοντα

ε π ιπ λ η τ τ ε ιν ό δέ μ ή επ ιπ λ η ττω ν παρόντος αύτοΰ άμαρτάνοντα ένοχος ην τω ισω επιτιμ ίω ωπερ και ό ά μ α ρ τ ώ ν κα'ι ό δυσχεραίνων δέ, ε ί επ ι τιμώ το, έν μ ε γ ά λ ω όνειδει ην. Ε ί τις φωραθείη άμαρτάνων, έδει τούτον β ω μ ό ν τινά τώ ν εν τή πόλει κύκλω περιιέναι, φόγον αδοντα πεποιημένον εις ε α υ τό ν όπερ ην ουδέ ν έτερον ή επ ιπ λ η ττειν αυτόν αύτώ. TS% 1 / Λ» ? / ί . Κ α ι τους νέους ο ου μονον τους ίδιους αιόεισθαι πα τέρα ς κα'ι υπηκόους τούτοις είναι, ά λ λ α π ά ν τα ς τους πρεσβυτέρους εντρέπεσθαι, και οδών υποχω ρούντας κα'ι καθέδρας ΰπεξανισταμένους x a t παρόντω ν ησυχαζοντας. οιο x a t ηρχεν εχαστος ο ύ χ ώσπερ έν τα ΐς α λ λα ις πόλεσι τώ ν αύτού κα'ι τώ ν τού πλησίον, όπω ς οτι μ ά λ ισ τ α κοιτώ ν αυτού κα'ι τώ ν τού πλησίον, όπω ς οτι μ ά λ ισ τα κοινωνώσι κα'ι φροντίζωσιν ώ ς οικείων.


Υπήρχε συνήθεια να ρωτούνται οι νέοι από τους γεροντότερους πού πηγαίνουν και για ποιο σκοπό, και / λ / r y/ / οποίος οεν απαντούσε η σκαρφιζόταν προφάσεις, τι μωρούνταν όποιος δεν τιμωρούσε αυτόν που διέπραττε σφάλμα μπροστά στα μάτια του, ήταν ένοχος για επιβολή ίδιας τιμωρίας με εκείνον που έσφαλε253, κι εκείνος που δυσανασχετούσε, αν τον τιμωρούσαν, έ χ α νε την κάθε υπόληψη. Αν έπιαναν κάποιον επ’ αυτοφώρω να αδικεί2"54, έ/ / /> / ' ' β ' πρεπε αυτός να κάνει κυκλους γυρω απο ενα ρωμο στην πόλη, τραγουδώντας ένα τραγούδι που το είχε κάνει ο ίδιος σε βάρος του εαυτού του· αυτό δε σήμαι νε τίποτε άλλο παρά τιμωρία του ίδιου προς τον εαυ τό του. Οι νέοι δε σέβονταν μόνο τους πατεράδες τους και υπάκουαν σ’ αυτούς, αλλά ντρέπονταν όλους τους με γαλύτερους στην ηλικία, κάνοντας στην άκρη να π ε ράσουν και παραχωρώντας τους τη θέση και κάνοντας / / / / ' Τ’ 9 ' β' ησυχία, οταν εκείνοι ηταν μπροστά. 1 1 αυτο, ο κάβενας πατέρας δεν είχε μόνο δικαιώματα απέναντι στα δικά του παιδιά, όπως γίνεται στις άλλες πόλεις, αλ λά και απέναντι στα παιδιά των άλλων συμπολιτών, για να συμμετέχουν στη διαπαιδαγώγησή τους όσο το δυνατόν περισσότερο και για να τα φροντίζουν σα δικά τους255. 351


Π α ΐς δέ υπο τινός κολασθείς, ε ί τω πατρ'ι ε ξ ή γγ ε ιλ ε ν, αίσχρ'ον ην τω πατρ'ι μ ή προσεντεΐναι άκουσαντα πά λιν ε τέρ α ς' επίστευον γα ρ εα υτοΐς εκ τή ς πατρίου α γ ω γ ή ς μη δέν αίσχρ'ον προστάξαι τοις τέκνοις. Κ λέπτουσ ι δέ ο ί νέοι κα'ι τών σιτίω ν ο τι αν δυνωνται, μανθάνοντες

ευφυώς επιτίθεσθαι

τοις

καθευδουσιν η ραθυμω ς φυλάσσουσι- τώ δέ άλόντι ζη μ ία πληγα'ι κα'ι τό πεινήν. γλίσχρον γα ρ αυτοίς C* ~ C* * εστί οειπνον, οπως οι αυτών αμονομενοι την 9

9

9

'

ενδειαν άναγκάζω νται το λμ ά ν και πανουργεϊν. γ τ ί

\

9/

-

/

λ

/

~

y

/

Ιο ο εργον της συσσιτιας οια τε ταύτα γλισχρον

ην και ϊν ’ εθίζωνται μ η δέπ ο τε γίνεσθαι πλήρεις, δυνασθαι δέ π ε ιν ή ν οΰτω γα ρ ωοντο κα'ι εϊς τον πόλεμον χρησιμω τέρους εσεσθαι, ε ί δυναιντο κα'ι άσιτησαντες επιπονήσαι, κα ι εγκρατεστέρους δέ και εύτελεστέρους, ε ί πλείω χρόνον διάγοιεν από μ ικ ρ ά ς δα π ά νης* τό δ ' άνοφίαν ύποφέρειν κα'ι βρώ μ α τό τυχό ν προσφέρεσθαι ωοντο υγιεινότερα τά /

%

/*· —

9

9

\

~

1* *

S

—

σώματα και ευαυςη απο της ελλειπουσης ποιεί ν τροφής, νομίζοντες εις βάθος τε κα'ι π λ ά το ς μ ή /

9

/

»

f/ ι

ι

/

\

πιεζομενον επαίρειν εις υψος τα σ ώ μ α τα * και

35 2


Αν ενα παιδί τιμωρούνταν από κάποιον, αν το ανέ φερε στον πατέρα του, ήταν ντροπή για τον πατέρα να το άκουγε και να μην του επέβαλλε και νέα τιμωρία’ γιατί, πίστευαν ότι με βάση την πατροπαράδοτη α γω γή τίποτε κακό δεν είχαν κάνει (οι άλλοι) στα δικά τους παιδιά. Οι νέοι έκλεβαν και τρόφιμα^6, όσα τυχόν μπορού σαν, εξασκούμενοι να επιτίθενται πονηρά εναντίον αυ/ / / ζ. >/ / των που κοιμούνται η οεν τα φυλάγουν προσεκτικά για όποιον όμως συλλαμβανόταν η τιμωρία ήταν ξυ λιές και να μείνει νηστικός. Εξάλλου, το φαγητό τους ήταν φτωχικό, για να αντιμετωπίζουν από μόνοι τους τη φτώχεια και να αναγκάζονται να γίνονται τολμη ροί και πανούργοι*’7. ΙΥ αυτό και το συσσίτιο ήταν λιγοστό, για να συ νηθίζουν δηλαδή και να μην αισθάνονται ποτέ χορτά τοι και να αντέχουν να πεινούν γιατί, έτσι πίστευαν ότι και στον πόλεμο θα ήταν περισσότερο χρήσιμοι, αν δηλαδή μπορούσαν να πολεμούν και νηστικοί, κι ότι θα ήταν πιο εγκρατείς και ευκίνητοι, αν ζούσαν τον περισσότερο καιρό λιτοδίαιτα’ το να αντέχουν στην πείνα και να τρώνε το οποιοδήποτε φαγητό πίστευαν ότι κάνει τα σώματά τους πιο υγιεινά και με περισσό τερη ευεξία λόγω της έλλειψης τροφής, επειδή θεω ρούσαν ότι τα σώματα κερδίζουν σε ύψος, αν δεν πιέ ζεται κανείς σε βάθος και σε πλάτος· κι ότι τα σώμα353


κ α λ ά δέ π ο ιε ϊν τά ς γά ρ ίσ χνά ς και διακένους εξεις υπακουειν προς τήν διάρθρωσιν, τά ς δε πολυτρόφους διά βάρος άντιβαίνειν. Ε σπουδαζον δέ κα'ι περ'ι τά μ έ λ η κα'ι τά ς ω δάς ούδενός ή τ τ ο ν κέντρον δ ' είχε τα ύ τα έγερτικδν θυ μ ο ύ κα'ι φρονήματος κα'ι παραστατικόν ορμής ενθου σιώδους και πρακτικής, και ή λ έξις ην άφ ελής και ?//1 ?Λ1 C*? <ν ^ Λ? / ~ αθρυπτος' ουοεν ό ετερον ειχεν η επαίνους τω ν γεν~ y / at ι « ? ✓λ α μ ες οε γ ' ε ιμ ες' αι οε λτ]ς, αυγασοεο’ ό δέ τρίτος ό τώ ν π α ίδ ω ν ά μ ές δ έ γ ’ έσσόμεσθα πολλά) κάρρονες. Κα'ι ο ί έμβατηριοι δέ ρυθμο'ι παρορμητικοί ήσαν προς άνδρείαν κα'ι θαρραλεότητα κα'ι υπερφρόνησιν θανά του, οις εχρώ ντο έν τε χο ρ ο ίς κα'ι προς αυλόν ε π ά γο ντες τοις πολεμίοις. δ γά ρ Λ υκο ύργο ς παρέζευξε 354


τα γίνονταν και ωραία- γιατί οι ισχνές και λεπτές φύσεις υπακούουν στις αρθρώσεις τους, ενώ οι χοντρές τις ενοχλούν με το βάρος τους. Μ εγάλο ενδιαφέρον έδειχναν και για τη μουσική και το τραγούδι258- γιατί αυτά κέντριζαν διεγερτικά την ψυχή και το φρόνημα και ενίσχυαν την ενθουσιώ δη ορμή και τη δράση- οι στίχοι ήταν απλοί και λιτοίδεν είχαν καμιά άλλη αναφορά ή επαίνους για αν θρώπους που έζησαν ενάρετα και σκοτώθηκαν πολε μώντας για τη Σπάρτη και ήταν καλότυχοι, ούτε εί χα ν κατηγορίες για δειλούς ότι ζούν αλγεινή και ά θλια ζωή- οι στίχοι ήταν (καθαρή) υπόσχεση και υπε ρηφάνεια για την αρετή, κατάλληλη για κάθε ηλικία. Καθώς λοιπόν γίνονταν τρεις κύκλοι χορού259 ανά λογα με τις τρεις ηλικίες και χόρευαν στις γιορτές, ο / / / V» /Λ / χορος των γερόντων αρχιι,ε το τραγούδι ετσι: «Εμείς ήμασταν κάποτε δυνατοί νέοι». Έ πειτα, ο χορός των ανδρών απαντούσε: «Εμείς είμαστε τώρα- κι αν θέλεις, κοίταξέ μας». Τρίτος στη σειρά ο χορός των νέων απαντούσε: «Εμείς, βέβαια, θα γίνουμε πολύ καλύτεροι». Και τα εμβατήριά τους ξεσήκωναν για πράξεις αν δρείας και θάρρους και περιφρόνηση του θανάτου, που τα τραγουδούσαν καί στους χορούς και στις επιθέσεις τους εναντίον των εχθρών, υπό τον ήχο του αυλού. Γιατί ο Λυκούργος συνδύασε την εξάσκηση για τον 355


τή κ α τά πόλεμον ασκήσει τήν φιλομουσίαν, όπω ς τό ά'γαν πολεμικον τώ ε μ μ ε λ ε ΐ κερασθέν συμφω νίαν κα ι αρμονίαν ε χ η · διό και εν τα ΐς μ ά χ α ις προεθυετο τ α ΐς Μ οΰσαις 6 βασιλεύς, ϊνα λό γο υ αξίας παρέχωσι τά ς πράξεις οι μ α χόμ ενοι και μ ν ή μ η ς ευκλεούς. Ε ί δε' τις παραβαίνοι τι τή ς α ρ χα ία ς μουσικής, ούκ ε π έτρ επ ο ν α λ λ ά και τον Τερπανδρον ά ρ χα ϊκ ώ τα το ν όντα και αριστον τώ ν κ α θ ' εαυτόν κιθα ρω δώ ν και τώ ν ηρωικών πράξεων έπαινε την όμω ς ο ί έφοροι εζημίω σαν και

τήν κιθάραν αυτού

προσεπαττάλευσαν φέροντες, οτι μ ία ν μ ό νη ν χοροην ενε τείνε περισσοτεραν του ποικίλου τη ς φωνής χ ά ρ ι ν μ ό ν α γά ρ τά άπλουστερα τώ ν μ ελ ώ ν εδοκίμαζον. Τιμοθέου δ ' άγω νιζομενου τά Κάρνεια, εις τώ ν εφόρων μ ά χα ιρ α ν λα βώ ν ηρώ τησεν αυτόν, εκ ποτέρου τώ ν μερώ ν ά π ο τέμ η τά ς πλείους τώ ν ε π τ ά χορδών. Τώ ν δε ταφών άνεΐλε τήν δεισιδαιμονίαν ά π α σαν ό Λ υκούργος, εν τή πόλει θάπτειν τούς νε' » ι / ν ι ~ κρους και πλησίον εχειν τα μ ν η μ ε ία τω ν ιερών συγχω ρήσας.

περιεϊλε δε κα'ι τούς μιασμους,

συνθάπτειν δ ' ούδέν έπετρεφεν, ά λ λ ' εν φοινικίδι

356


πόλεμο με την αγάπη για τη μουσική, να αποτελεί (μουσική) σύνθεση και αρμονία η μεγάλη πολεμική / / /Ο» / /Α ορμή αναμεικτη με τραγούδι* γι αυτο πριν απο κάβε ·)

/

μάχη ο βασιλιάς θυσίαζε στις Μούσες, για να πετύχουν δηλαδή οι πολεμιστές αντάξια κατορθώματα για ύμνους και για δοξασμένη ανάμνηση260. Απαγόρευαν κάποιον να παραβιάσει την αρχαία μουσική τους- ακόμη και τον Τέρπανδρο261, που ήταν ο πιο παραδοσιακός και ο πιο καλός από τους σύγχρονούς του κιθαρωδούς και υμνητής των κατορθω μάτων τους, οι έφοροι τον τιμώρησαν και του πήραν την κιθάρα και την κάρφωσαν πάνω σε πασσάλους, γιατί τέντωσε μια χορδή περισσότερο για μεγαλύτερη \ t r / λ / t» / ποικιλία στον η χο- γιατί επιδοκίμαζαν μονο τους πιο απλούς μουσικούς τρόπους. Ό ταν πάλι ο Τιμόθεος262 πήρε μέρος σε μουσικούς αγώνες στα Κάρνεια263, ένας από τους εφόρους πήρε μαχαίρι και τον ρώτησε από ποια πλευρά της λύρας του προτιμά να του κόψει τις επιπλέον από τις εφτά χορδές. Ο Λυκούργος εξαφάνισε κάθε δεισιδαιμονία τους σχετικά με τις ταφές, επιτρέποντας να θάβουν μέσα στην πόλη τους νεκρούς και να έχουν τα μνήματα κο ντά στα ιερά τους· περιέστειλε και τα σχετικά με τη μίανση, και απαγόρευσε να βάζουν οτιδήποτε άλλο στον τάφο μαζί με το νεκρό, αλλά να βάζουν το σώμα πάνω σε κόκκινο νεκροσέντονο και φύλλα ελιάς και να 357

ΠΛΟΎΤΑΡΧΟΥ

και φυ'λλοις ελα ία ς θέντας τό σώ μα περιστέλλειν κ α τ ' 'ίσον οίπαντας. άνεϊλε και τά ς έπ ιγρα φ ά ς τά ς επι τώ ν μνημείω ν, π λ ή ν τώ ν εν πολέμω τελεύ τη σα ντω ν, κα ι τά πένθη και τούς δδυρμους. 'Αποδημεί ν δ ' ούκ ε ξ ην αύτοΐς, ϊνα μ ή ξενικών εθών κα ι βίω ν απαίδευτω ν μετάσχω σι. Κ α ι ξενηλασίας δ ' είσηγησατο, όπω ς οί παρεισρέοντες μ ή διδάσκαλοι κακού τινός το ις πο λίτα ις ύπάρχωσι. Ιω ν πολιτώ ν ος αν μ ή υπομειντ] τήν τω ν παιΓΤ1 ~

~

Λ

*

t

f

/

\

~

/

δων α γ ω γ ή ν ού μ ε τ ε ίχ ε τώ ν τή ς πόλεω ς δικαίων. V ri

Λ *

V

Ρ/

1

—

F /

Λ

9\

Ενιοι ο εφασαν, οτι και των ξένων ος αν

ύπομείνη τα ύτην τήν άσκησιν τή ς π ολιτεία ς κ α τά τό β ο υλη μ α τού Λ υκούργου μ ε τ ε ίχ ε

τή ς άρχήθεν

δ ια τετα γμ έν η ς μ ο ίρ α ς· πω λεΐν δ 'ο ύ κ εξήν. Τ οις τώ ν πλησίον οίκέταις ώ ς ίδίοις χρήσθαι έθος ην, ε ί που δέοιντο, και κυσ'ι κα'ι ΐπποις, ε ί μ ή ( • λ / \ 9 9 _ 9/ / οι οεσποται χ ρ η ζ ο ιε ν και εν α γ ρω ο εί τις τινός ε λ λ ιπ ή ς γενόμενος δεηθείη, άνοίξας κα ι β α στά σα ς τά επιτήδεια τού έχοντος, τά τα μ ιεία σημηνάμε-


το τυλίγουν με τον ίδιο τρόπο για όλους26"4. Α πα γό ρευσε και τις επιγραφές στις επιτύμβιες στήλες, εκτός από αυτές που αναφέρονταν σε πεσόντες στον πόλεμο, όπως απαγόρευσε και τις εκδηλώσεις πένθους και τα κλάματα. Απαγορευόταν στους

Σπαρτιάτες

να

ξενιτεύο

νται265, για να μην αλλοτριωθούν από ξενικές συνή θειες και ανάγω γους τρόπους ζωής. Θέσπισε (ο Λυκούργος) και το νόμο της εκδίωξης των ξένων (από τη Σπάρτη), για να μη γίνουν οι επι σκέπτες δάσκαλοι κάποιου κακού στους πολίτες. Όποιος από τους πολίτες δεν περνούσε από τη δια δικασία της α γω γή ς στα παιδικά του χρόνια δεν είχε πολιτικά δικαιώματα στην πόλη. Μερικοί έλεγαν ότι όποιος από τους ξένους ακο λουθούσε αυτό το εκπαιδευτικό σύστημα της πόλης σύμφωνα με τη βούληση του Λυκούργου, μετείχε στην αρχική διανομή του κλήρου’ δεν είχε όμως δικαίωμα να τον πουλήσει. Οι Σπαρτιάτες είχαν δικαίωμα να χρησιμοποιούν σα να ήταν δικοί τους τους οικιακούς δούλους των συμπολιτών τους266, αν τους χρειάζονταν για κάτι, καθώς και τα σκυλιά και τα άλογά τους, αν δεν τα είχαν σε δουλειές τα αφεντικά τους- και στα χωράφια πάλι, αν έλειπε από κάποιον κάτι, άνοιγε (τις καλύ βες) και έπαιρνε τα χρειαζούμενα από εκείνον που εί359


νος κατέλειπεν. Έ ν τοις πολέμοις φοινικίσιν εχρ ώ ντο * ά μ α μ ε ν γά ρ ή χ ρ ό α έδόκει α υτο ίς ανδρική είναι, α μ α δέ το αιματώ δες τοϋ χ ρ ώ μ α το ς πλείονα το ις ά π εί ροι ς φόβον π α ρ έ χ ε ιν και τό μ ή εύπερίφωρον δέ τοις πολέμιοι ς είναι, εάν τις αυτώ ν π λ η γή , α λ λ ά διαλανθάνειν διά τό ομόχρουν χρήσιμον. Ό τα ν σ τρ α τη γή μ α τι τους πολεμίους νικήσωσι, βοϋν τώ Ά ρ ει θυουσιν όταν δ ' εκ τού φανερού, άλεκτρυόνα’ έθίζοντες τους ηγουμένους ου μόνον πολεμικούς α λ λ ά κα'ι σ τρα τηγικούς είναι. Τ α ΐς ε ύ χ α ϊς προστιθεασι τό αδικείσθαι δυνασθαι. Ε υ χ ή δ ' α υτώ ν διδόναι τά κ α λ ά έπ'ι το ις ά γ α θοϊς, κα'ι πλέον ουδεν. Άφροδίτην σεβουσι τήν έν ό π λιο ν και π ά ντα ς δέ τούς θεούς θήλεις κα'ι αρρενας λ ό γ χ α ς έχο ν τα ς ποιούνται, ώ ς απά ντω ν τήν πολεμικήν αρετήν έχόντω ν. Έ πιλέγουσι δέ κα ι ο ί παροιμιαζόμενοΓ τά ν χ ε ίρ α ποτιφέροντα τά ν τυ χ α ν καλεΐν,


/ / /> χε, και ενημερωνε υστέρα με σημαοια. Στους πολέμους φορούσαν κόκκινες στολές267· κι αυτό, γιατί το χρώμα τους φαινόταν ότι ταίριαζε στους άνδρες και ταυτόχρονα η ομοιότητα του χρώ ματος με το αίμα προξενούσε μεγαλύτερο φόβο στους αντιπάλους που δεν τους γνώ ριζαν αυτό συντελούσε να μη γίνεται αντιληπτός στους εχθρούς, αν κάποιος Σπαρτιάτης τραυματιζόταν, αλλά και να διαφεύγει λόγω της χρήσιμης ομοιότητας με το αίμα. Ό ταν νικούν τους εχθρούς με στρατηγικά τεχνά σματα, θυσιάζουν στον Άρη βόδι, κι όταν νικούν σε κα θαρή μάχη κατά παράταξη, θυσιάζουν πετεινό- έτσι συνηθίζουν (ωθούν) τους ηγέτες τους να μην είναι μό νο δυνατοί πολεμιστές αλλά και επινοητικοί σε πολε μικά τεχνάσματα. Στις προσευχές ζητούν από τους θεούς να τους α ξιώσουν να υπομένουν και την αδικία. Προσεύχονται επίσης να τους δώσουν οι θεοί και τα ωραία μαζί με την αρετή και τίποτε άλλο. Λατρεύουν την ένοπλη Αφροδίτη' αλλά και όλα τα αγάλματα των θεών, θηλυκών και αρσενικών, τα φι λοτεχνούν να κρατούν όπλα, γιατί όλοι διακρίνονται για την πολεμική τους αρετή. Κι όσοι μιλούν με παροιμίες λένε: «Να καλείς την τύχη βάζοντας και το χέρι σου»ζ68, 361


ώ ς δέον έπικαλεΐσθαι τούς θεούς μ ε τ ά τοΰ έ γ χ ε ιρεϊν τι και πράττειν, ά λ λω ς δε μ ή . Τ ο ις παισ'ιν επεδείκνυαν τούς

είλ ω τα ς

μεθυσαντες εϊς άποτροπήν πολυοινίας. ’Έθος ην α υ το ίς μ η δε κόπτειν τά ς αύλείους ά λ λ ’ εξωθεν βοάν. Σ τ λ ε γ γ ίσ ιν ου

σιδηραϊς

αλλά

κα λα μ ίνα ις

έχρώντο. Κ ω μω δία ς και τρα γω δία ς ούκ ηκροώντο, (V / 0» ~ Ζ' ^ ~ ’ ✓ οπω ς μ η τ εν σπουότ] μ η τ εν ποαοια ακουωσι των 9

’

9

9

ά ντιλεγό ντω ν το ις νόμοις. Α ρ χ ίλο χ ο ν τον ποιητην εν Λ ακεδαίμονι γενόμενον α ϋ τή ς ώ ρας έδιωξαν,

διότι έπέγνω σαν

αυτόν πεποιηκότα ώ ς κρείττό ν εστί ν άποβαλείν τά όπλα η ά π ο θα νείν άσπίδι μ έ ν Σ α ΐω ν τις ά γά λλ ετα ι,

ην περι

θάμνω έντος ά μ ώ μ η το ν κά λλιπ ο ν ούκ ε θέλω ν <αυτός δ ’ εξέφυγον θανάτου τέλ ο ς’> ά σ πις εκείνη ερρέτω ’ εξαύθις κτήσομαι ού κακίω. Κ όραις και κόροις κοινά τά ιερά. Σκιραφίδαν έζημίω σαν ο ί έφοροι, οτι ύπό πολε μ ίω ν ήδικεΐτο.


γιατί πρέπει να επικαλείται κανείς τους θεούς, αλλά ταυτόχρονα να επιχειρεί να αναλαμβάνει δράση, α λ λιώς όχι. Στα παιδιά έδειχναν είλωτες, αφού πρώτα τους μεθούσαν, για να αποφεύγουν να πίνουν πολύ κρασί. Υπήρχε σ’ αυτούς η συνήθεια να μη χτυπούν την ε ξώπορτα, αλλά να φωνάζουν απ’ έξω. Σ τλεγγίδες δε χρησιμοποιούσαν σιδερένιες αλλά από καλάμι2615. Δεν παρακολουθούσαν παραστάσεις με κωμωδίες και τραγωδίες, για να μην ακούν ούτε στα σοβαρά ού τε στα αστεία εκείνους που μιλούσαν αντίθετα με τους νόμους270. Τον ποιητή Α ρχίλοχο271 που επισκέφτηκε τη Σπάρτη τον έδιωξαν αυθημερόν, διότι έμαθαν ότι υπο στήριξε σε ποίημά του ότι είναι προτιμότερο να πετάει κανείς τα όπλα του (στη μάχη) παρά να σκοτωθεί: «Με την ασπίδα μου χαίρεται κάποιος Σαΐων, που την άφησα χωρίς να θέλω σε ένα θάμνο, όπλο μου άμωμο' Ο ίδιος ξέφυγα τη μοίρα του θανάτου' ας χάθηκε εκείνη η ασπίδα· πάλι θα αποκτήσω ακόμη πιο κα λή». Γ ια κορίτσια και αγόρια τα ιερά ήταν κοινά. Το Σκιραφίδα τον τιμώρησαν οι έφοροι, γιατί ανε χόταν να αδικείται από τους εχθρούς. 363

ι


Σαχχοφόρον άνεϊλον, διότι παρυφήν εϊς τον σάχχον ενέβαλε. 1 ον εκ του γυμνάσιου νεανίσκον επετιμώ ν, οτι rri \

9

~

/

/

9

/

(V

τήν εϊς Π υλα ία ν οδόν ήπίστατο. Κηφισοφώντα, εϊπάντα περι τοΰ τυχόντος δυνασθαι όλη ν τήν ημέραν λέγειν, έξεβαλον, φάμενοι τον αγαθό ν μ υ θ ιχτά ν δεϊν το ις πρά γμα σ ιν ίσον τον λ ό γο ν έχει ν. Οι π α ϊδες π α ρ ' α υτο ίς ξαινόμενοι μάστιξι δ ι ' όλης τή ς ημέρας έπ'ι τού βω μού τή ς Α ρτέμ ιδο ς μ έχ ρ ι

Όρθιας

θανάτου π ο λλά χις διαχαρτε-

ρούσιν ιλαροί χα'ι γαύροι, άμιλλώ μενοι περι νίχης προς αλλήλους, όστις αυτώ ν έπ'ι πλέον τε χα'ι μ ά λ λ ο ν χαρτερήσει τυπ τό μ ενο ς* χα'ι ό περιγενόμενος εν τοις μ ά λ ισ τα έπίδοξός έστι. χ α λ εΐτα ι δέ ή α μ ιλ λ α δια μ α σ τίγω σις- γίνεται δέ χ α θ ' έχαστον ετος. 9s

Έ ν δ έ τι τώ ν χα λώ ν χα'ι μαχαρίω ν έδόχει παρεσχευαχέναι το ις π ο λίτα ις ό Λ υ χο ύρ γο ς αφθο νίαν σ χ ο λ ή ς * τέχν η ς μ έ ν γα ρ όίφασθαι βαναυσου τό παράπαν ούχ έ ξ ή ν χρ η μ α τισ μ ο ύ δέ συνα\

9/

9

/ Λ

\

/

9 Λ *

γ ω γ ή ν έχο ντο ς εργω οη χ α ι π ρ α γμ α τεία ς ουό <·

—

Λ

\

1

Λ ,.

\

«

„

9 /y

%

οτιουν εοει οια το χομιοη τον πλούτον αζηλον πεποιηχέναι χα'ι οίτιμον. ο ί δέ είλ ω τες α υτο ίς είρ-


Έ ναν που κρατούσε σάκκο τον σκότωσαν, γιατί εί χε προσθέσει στο σάκκο ούγια. Έ ναν νεαρό που έφευγε από το γυμναστήριο τον μάλωναν, γιατί γνώριζε το δρόμο της Πυλαίας. Τον Κηφισοφώντα272, που είπε ότι θα μπορούσε να μιλήσει ολόκληρη μέρα για οτιδήποτε, τον έδιωξαν, λέγοντας ότι ο καλός αγορητής πρέπει να καθορίζει το λόγο του σε αντιστοιχία (χρόνου) με τα θέματα που αναλύει. Τ α μικρά παιδιά στη Σπάρτη, που τα χτυπούν με μαστίγια μια ολόκληρη μέρα στο βωμό της 'Ορθιας ’ Άρτεμης, μέχρι θανάτου πολλές φορές, το αντέχουν χαρούμενοι και ζωηροί, συναγωνιζόμενοι μεταξύ τους για τη νίκη, δηλαδή ποιος από αυτούς θα αντέξει πε ρισσότερο και με μεγαλύτερη υπομονή τη μαστίγωση· κι ο νικητής αποκτά πολύ μεγάλη δόξα. Αυτός ο συ ναγωνισμός λέγεται διαμαστίγωση και γίνεται κάθε χρόνο. Πρώτο από τα καλά και ευχάριστα πίστευαν ότι είχε θεσπίσει για τους πολίτες ο Λυκούργος τον άφθο νο ελεύθερο χρόνο· γιατί, απαγορευόταν εντελώς να κάνουν χειρωνακτικές εργασίες274· τη συσσώρευση πλούτου, που συνεπαγόταν κόπο και δυσκολίες, δεν τη χρειαζόταν κανείς καθόλου, γιατί γενικά τον πλούτο τον είχε κάνει αζήλευτο και χωρίς να προσθέτει καμιά 365


γάζοντο τή ν γ η ν άποφοράν τη ν άνωθεν ίσταμένην <τελούντες>. επάρατον δ ' ην πλείονός τινά Λ -

μισσωσαι,

ιν

)

9

~

\

0»

'

Ρ Λ /

εκείνοι μ ε ν κερόαινοντες ηοεωζ

υπηρετώσιν, αυτοί δέ μ η πλέον επιζητώσιν. Ά πείρητο δ ' α υ το ίς ναυταις είναι χ α ι ναυμαχ ε ΐ ν ύστερον μεντοι εναυμάχησαν, κ α ι τή ς θα λάσσης κρα τήσα ντες πά λιν απίστησαν, διαφθειρόμενα τά ήθη τώ ν πολιτώ ν θεωρούντες. ά λ λ α πά λιν μ ετεβ ά λο ντο καθάπερ εν το ις α λλοις πάσΓ και γά ρ χ ρ η μ ά τω ν συναχθέντω ν το ις Λ α κεδα ι μ ό ν ια ς ο ί συναγαγόν·τες θανάτω κατεδικάσθησαν. Α λκαμενει γά ρ κα'ι Θ εοπόμπω τοις βασιλεΰσι χρησμ'ος εδόθη ά φ ιλοχρηματία Σ π ά ρ τα ν όλε ι' ά λλ ’ όμω ς Λύσανδρος ελώ ν

Αθηναίους πολύν

χρυσον κα'ι άργυρον είσ ήγα γε, κα'ι παρεδέξαντο κα'ι ετίμη σα ν τον οίνδρα. Τ οις μ έ ν ουν Λ υκούργου χρω μ ένη νόμοις ή π ό λις και το ις ορκοις εμμείνασα επρώ τευε τή ς Ε λ λ ά δ ο ς ευνομίρ κα'ι δόξη χρόνον ετώ ν πεντακ ο σ ίω ν κ α τ ' ολίγον δέ παραβαινομενων και π λ ε ονεξίας κα'ι φιλοπλουτίας παρεισδυομενης κα'ι τά τή ς δυνάμεω ς ή λ α ττο ύ το ’ και ο ί σύμμαχοι διά τ α ύ τα δυσμενώ ς είχον προς αυτούς, ά λ λ ' όμω ς

3 66

r ___________________ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ__________________

τιμή. Τ α χωράφια τους τα καλλιεργούσαν οι είλωτες, πληρώνοντας προσυμφωνημένη αμοιβή. Και ήταν ε πάρατο να μισθώνει κανείς ακριβότερα, για να καλ λιεργούν έτσι (οι είλωτες) με ευχαρίστηση, έχοντας το κέρδος τους, και οι ίδιοι να μην είναι πλεονέκτες. Απαγορευόταν σ’ αυτούς να είναι ναύτες175 και να συμμετέχουν σε ναυμαχίες- αργότερα βέβαια πολέμη σαν και σε ναυμαχίες, και παρόλο που κυριάρχησαν στη θάλασσα, πάλι αποσύρθηκαν, γιατί πίστευαν ότι διαφθείρονται τα (χρηστά) ήθη των πολιτών. Αλλά και πάλι άλλαξαν άποψη, όπως σε όλα τα άλλα- γιατί, ό ταν συγκεντρώθηκαν πλούτη στους Λακεδαιμόνιους, ό σοι τα συγκέντρωσαν, καταδικάστηκαν σε θάνατο* Γ ια τί, στον Αλκαμένη και το Θεόπομπο276, βασιλείς, δόθη κε χρησμός ότι «η φιλοχρηματία θα καταστρέψει τη Σπάρτη»· αλλά ο Λύσανδρος, αφού υπόταξε τους Αθη ναίους277, έφερε στη Σπάρτη πολύ χρυσό και ασήμι, και αποδέχτηκαν και τίμησαν τον άνδρα. Ακολουθώντας η πόλη τους νόμους του Λυκούργου και παραμένοντας σταθερή στους νόμους, αναδείχτηκε πρώτη στην Ελλάδα ως προς την ευνομία και τη δόξα για χρονικό διάστημα πεντακοσίων ετών278, καθώς ό μως λίγο-λ ίγο παραβίαζαν τους νόμους και παρεισέφρυε η πλεονεξία και η επιθυμία για πλουτισμό, έχα Λ/ / ·> / / σαν και τη δύναμη τους· γι αυτο και οι σύμμαχοι εκ367

_____________________ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ___________________________ Ι

ούτω ς εχο ν τες μ ε τ ά τήν Φ ιλίππου τοΰ Μ α κεδο'νος έν Χ α ιρώ νεια νίκην, πάντω ν αυτόν τώ ν Ε λλή νω ν ηγεμ ό να κ α τά τε γ ή ν και κ α τά θάλασ σαν άναγορευσάντων, και μ ετα ξύ δ ’ Αλέξανδρον τον υιόν μ ε τ ά τήν Θηβαίων καταστροφήν, μόνοι Λακεδαιμόνιοι, καίπερ ά τείχισ το ν πάλιν εχο ν τες και ολίγοι πανυ οντες οια τους σ υνεχείς πολέμους \

9 y

/

/

9/

y

f

και πολύ ασθενέστεροι και εύχείρω τοι γενόμενοι, πάνυ β ρ α χ έα

τινά

ζώ πυρα

διασώ ζοντες

τή ς

Λ υκουργου νομοθεσίας, ουτε συνεστράτευσαν ού'τε τούτοις ουτε το ις μ ετα ξύ Μ ακεδονικοΐς βασιλεϋσιν, ο υ τ ’ εις συνέδρων κοινόν είσήλθον ουτε φόρον ή ν ε γ κ α ν έω ς ου πα ντά πα σιν υπεριδόντες τήν Λ υκούργου νομοθεσίαν υπο τώ ν ίδιών πολιτώ ν έτύραννευ'θησαν μ η δέν έτι σ φ ζο ντες τή ς πατρίου 1

~

\

%/

~

9/* %

/

α γω γή ς, κ α ι παραπλήσιοι το ις α λλοις γενομενοι τήν πρόσθεν εύκλειαν και παρρησίαν άπέθεντο και

εϊς δουλείαν μετέστησαν, κ α ι νυν υπ ο Ρ ω μ α ίο ις \ καθάπερ ο ί α λλο ί'Ε λλ ηνες έγένοντο.


δήλωσαν δυσμενείς διαθέσεις απέναντί τους. Αλλά αν και είχαν καταντήσει έτσι, όμως μετά τη νίκη του Φίλιππου του Μακεδόνα στη Χαιρώνεια, που όλοι τον ανακήρυξαν αρχηγό όλων των Ελλήνων και στη στε ριά και στη θάλασσα, και στη συνέχεια το γιο του Α λέξανδρο μετά την καταστροφή των Θηβαίων, μόνοι οι Λακεδαιμόνιοι, παρόλο που είχαν ατείχιστη την πόλη τους279 και είχαν απομείνει πολύ λίγοι εξαιτίας των συνεχών πολέμων και παρόλο που είχαν γίνει πολύ ασθενικοί και ευκολοκατάκτητοι, διατηρώντας κάποιες μικρές αναλαμπές από τη νομοθεσία του Λυκουργου οεν εςεστρατευσαν ουτε μαζι μ αυτους ουτε με τους μεταγενέστερους Μακεδόνες βασιλείς280, ούτε παρακάθησαν σε κοινό συνέδριο μαζί τους, ούτε πλή ρωσαν φόρους- ώσπου τελικά, αφού περιφρόνησαν τη νομοθεσία του Λυκούργου, ξέπεσαν σε τυραννία από τους ίδιους τους συμπολίτες τους, χωρίς να έχουν διαφυλάξει τίποτε από την πατροπαράδοτη αγωγή, αλλά αφού έγιναν όμοιοι με τους άλλους, έχασαν την προηγούμενη δόξα και παρρησία και υποδουλώθηκαν, και σήμερα είναι κάτω από την εξουσία των Ρω μαί ων, όπως οι άλλοι Έλληνες.

369


ΛΑΚΑΙΝΩΝ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ ΑΡΧΙΑΕΩΝΙΣ Αρχιλεων'ις ή Βρασίδου μήτηρ, τελευτήσαντος ~ r ~ r / s πλ ocuzrj του υιου, ω ς παραγενομενοι τινές των Λ μφ ι9 ~

πολιτώ ν εϊς Σ πά ρτην ήχον προς αυτήν, ήρώτησεν εί κα λώ ς κα'ι άξίως τή ς Σ π ά ρ τη ς ό υιός ετελεύτα ' Λ? μεγα λυνοντω ν ο εκείνων και λεγο ντω ν αριστον εν λ τοις εργοις απαντώ ν Λακεδαιμονίων είναι, ε ιπ ε ν ω %

~

/

9/

9

r

/

/

S

+

S

9/

/

λ

9

7

J

Τ

ξένοι, κα λό ς μ ε ν ην κάγαθός ό π α ϊς μου, πολλούς δ ' άνδρας Αακεδαίμω ν έχει τήνου κάρρονας.

ΓΟΡΓΩ Γοργώ, βασιλέω ς Κ λεομένους θυγάτηρ, Α ρισταγόρου τοΰ Μ ιλησίου παρακαλοΰντος αυτόν έπ'ι τον προς βασιλέα πόλεμον υπέρ ϊώ νω ν κα'ι υπισχνουμένου χρ η μ ά τω ν πλήθος κα'ι όσω α ντέλεγε πλείονα προστιθέντος, καταφθερεΐ σε εφη, ώ πάτερ, τό ξε^ νυλλιον, εαν μ ή ταχιον αυτόν τή ς οικίας εκραλης. 9 \

\

/

9

370

\

~

9

/

9

n

/ +


ΛΑ Κ Α ΙΝΩ Ν ΑΠΟΦ ΘΕΓΜ ΑΤΑ ΑΡΧΙΛΕΩΝΙΣ Η Αρχιλεωνίς281, η μητέρα του Βρασίδα, όταν σκο τώθηκε ο γιος της και κάποιοι από τους Αμφιπολίτες που έφτασαν στη Σπάρτη την επισκέφτηκαν, τους ρώ τησε αν ο γιος της σκοτώθηκε πολεμώντας γενναία και αντάξια της Σπάρτης· καθώς εκείνοι τον επαινού σαν πολύ και έλεγαν ότι στις μάχες ήταν ο καλύτερος από όλους τους Λακεδαιμόνιους, εκείνη είπε: «Ξένοι, γενναίος και ενάρετος ήταν ο γιος μου, αλλά η Σπάρ τη έχει πολλούς άνδρες ανώτερους από αυτόν». ΓΟΡΓΩ Η Γοργώ, κόρη του βασιλιά Κλεομένη, όταν ο Α ρισταγόρας ο Μιλήσιος282 τον καλούσε σε πόλεμο ενα ντίον του (Πέρση) βασιλιά για προάσπιση της ελευθε ρία των Ιώνων και του υποσχόταν πολλά χρήματα, και μάλιστα, όσο εκείνος δεν το αποφάσιζε, του πρό σθετε περισσότερα, είπε: «Πατέρα, αυτός ο ποταπός ξένος θα σε διαφθείρει (με τα χρήματά του), αν δεν τον διώξεις αμέσως από το σπίτι μας». 37ΐ


Π ροστάξαντος δ έ π ο τ ’ α ύ τη δούναι' τινι σίτον

εις

τού

μισθού

πατρος

λο'γον

χα'ι

προστιθέντος ε δίδαξε γάρ μ ε τον οίνον χρη σ το ν ~

9

~

Τ

/

V

(V

j

Ύ

%

/

ποιεί μ; ουχουν, ω πατερ εφη, ο τ οινοζ πλειω ν εχποθησεται χα'ι ο ί πίνοντες θρυπτιχώτεροι χα'ι χείρονες έσονται. Τον δ ’ Α ριστα γόρα ν υ π ό τινός τώ ν οίχετώ ν υποδουμενον θεασαμένη πάτερ

έφη,

δ ξένος

χ ε ίρ α ς ουχ έχει. Ξένου δ έ τινός μ ά λ α <χε>χοσ<μημένη> στο λ ή προσάγοντος, παρω σαμένη αυτόν ουχ απει εντεύθεν είπεν ουδέ τά τή ς γυνα ιχδς δυνάμενος; Έ ρω τηθεΐσα δέ υ π ό τινός Ά τ τ ιχ ή ς ' διά τ ί υμείς ά ρχετε μόναι τώ ν ανδρών α ίΛ ά χα ιν α ι; οτι εφη χα'ι τίχτο μ εν μ ό ν α ι άνδρας. Π ροτρεπομένη δέ τον άνδρα Λ εω νίδαν έξιόντα εϊς Θ ερμοπυλας άξιον τή ς Σ π ά ρ τη ς φανήναι, ? ✓ / \ / r λ? ?/ ? /)' — ηρω τα τι χ ρ η πράττει ν ο ο εφη αγασον γα μ ειν χα'ι α γα θ ά τίχτειν.

372


Ό ταν κάποτε ο πατέρας της την πρόσταξε να δώ σει σε κάποιον σιτάρι ως ανταμοιβή και πρόσθεσε «γιατί μου έμαθε να κάνω το κρασί ωραίο», εκείνη απάντησε: «Επομένως, πατέρα, το κρασί θα πίνεται περισσότερο και όσοι το πίνουν θα γίνουν μαλθακότε ροι και χειρότεροι»2®3. Ό ταν είδε τον Αρισταγόρα να του βάζει υποδήματα ένας δούλος του σπιτιού, είπε: «Πατέρα, ο ξένος δεν έχει χέρια». Ό ταν ένας ξένος της έφερε μια στολή με πάρα πολλά κεντήματα, σπρώχνοντάς τον του είπε: «Δε φεύγεις από δω εσύ που δεν μπορείς να κάνεις ούτε τις γυναικείες δουλειές;». Ό ταν ρωτήθηκε από κάποια γυναίκα της Αττικής: «Γιατί μόνες εσείς οι Λάκαινες επιβάλλεσθε στους άνδρες σας;», απάντησε: «Διότι και μόνες εμείς γεν νάμε άνδρες»284. Προτρέποντας τον άνδρα της Λεωνίδα κατά την εκστρατεία του στις Θερμοπύλες να φανεί αντάξιος της Σπάρτης, τον ρώτησε τι έπρεπε να κάνει εκείνη· κι αυτός της απάντησε: «Ν α παντρευτείς ενάρετο άν δρα και να αποκτήσεις ενάρετα παιδιά»285.

373


ΓΥΡΤΙΑΣ Γυρτιάς, Α κροτάτου ποτε τοΰ θυγατριδού αυ τή ς ε χ τινός τών παίδω ν μ ά χ η ς π ο λλά ς π λ η γ ά ς λαβόντος χα'ι άπενεχθεντος οΐχαδε ώ ς τεθνηχότος, χλαιόντω ν τώ ν οικείων τε χ α ι γνωρίμων, ου σιω πήσετε; εφ η ’ εδειξε γά ρ οΐου α ίμ α το ς ην, χα'ι ούχ εφη δει ν τούς αγαθούς βοάσθαι ά λλ ’ ίατρευεσθαι. "Οτε δ ' ά γ γ ε λ ο ς ηλθεν εχ Κ ρ ή τη ς τον Α χροτάτου θάνατον ά π α γγέλλ ω ν , ούχ εμ ελλεν εφη ι ι y / <ν 9\ 9 ι r * 9 / προς τους πολέμιους ήχω ν η α υτό ς υ π εκείνων άποθανεϊσθαι η χα τα χα νεϊν εκείνους; ήδιον δ ’ άχουειν οτι απίθανε και ε’α υ τή ς κα ι τή ς πόλεω ς άξίως κ α ι τώ ν προγόνων, η ε ί εζη τον οίπαντα χρόνον κ α κό ς ών.

ΔΑΜΑΤΡΙΑ Δ α μ α τρ ία τον υιόν δειλό ν κα ι ανάξιον ε α υ τή ς 9

/

/

9

%

< χ,

9

/

ακουσασα, παραγενομενον α ν ειλ ε· το ο ε π ίγ ρ α μ μ α ε π ’ α ϋ τή ς τόδε· τον παραβάντα νόμους Δ α μάτριον έκτανε μάτηρ, α Λ ακεδαιμόνια τον Λ α κ ε δαιμόνιον.


ΓΤΡΤΙΑΣ Η Γυρτιάδα, όταν κάποτε ο ανεψιός της Ακρότατος286, ύστερα από ένα γερό καυγά με τα παιδιά, έφα γε πολύ ξύλο και μεταφέρθηκε στο σπίτι σχεδόν πεθα/ / / > / μένος, ενω οι συγγενείς και οι φίλοι εκλαιγαν, αύτη είπε: «Δε θα σταματήσετε;» Γιατί έδειξε ποια ήταν η καταγω γή του και πρόσθεσε ότι οι συνετοί δεν πρέπει να ωρύονται αλλά να θεραπεύουν. Ό ταν πάλι έφτασε αγγελιοφόρος από την Κρήτη αναγγέλλοντας το θάνατο του Ακρότατου, είπε: «Α φού βγήκε εναντίον των εχθρών, δεν ήταν ενδεχόμενο ή ο ίδιος να σκοτωθεί ή να σκοτώσει εκείνους;».Ή ταν πιο ευχάριστο να ακούσει ότι αυτός πέθανε αντάξια του εαυτού της και της πόλης και των προγόνων, π α ρά να χαρακτηρίζεται, αν επιζούσε, δειλός σ’ όλη την υπόλοιπη ζωή του287. ΔΑΜΑΤΡΙΑ Η Δαματρία, όταν έμαθε ότι ο γιος της ήταν δει λός και ανάξιος του εαυτού της, μόλις επέστρεψε στην πατρίδα του, τον σκότωσε- το επίγραμμα πάνω στο μνήμα της έγραφε: «Τον παραβάτη των νόμων Δαμάτριο τον σκότωσε η μητέρα του, η Λακεδαιμόνια τον Λακεδαιμόνιο»288.

375


ΑΓΝΩΣΤΩΝ ΛΑΚΑΙΝΩΝ Έ τέρ α Λ ά χα ιν α τον υιόν λ ιπ ο τα χτη σ α ν τα ώ ς ανάξιον τ ή ς πατρίδος άνεΐλεν, είποΰσα ούχ εμον \

/

9

}

Φ

\

9

S

/&>

το φιτυμα. εφ ής το ε π ίγρ α μ μ α τοοε' Λ» \ f ' ?Λ* * ερρε χα χο ν φ ιτυμα όια σχοτος, ου όια μ ίσ ο ς Ε υρώ τα ς δειλα ΐς μ η δ ' έλάφοισι ρέοι. άχρεΐον σχυλάχευμα, χ α χ ά μερίς, ερρε ποθ' Άιδαν, ερρε■το μ ή Σ π ά ρ τα ς οίξιον ουδ'έτεχον. 'Α λ λ η τον υιόν εν παρατάξει μαθοΰσα πεσόντα εφ η' δειλοί χλα ιέσ θω σ α ν ε γ ώ δ έ σε, τέχνον, αδαχρυς θάπτω τον χα'ι εμον χα'ι Λακεδαιμόνιον. Α χουσ α σά τις τον υιόν σεσωσμένον χα'ι πεφευγ ό τα εκ τώ ν πολεμίων, γράφει αύτώ χ α χ ά φάμα f 9\ ✓ 9r / 9\ 1 V τευ χαχχεχυται* η ταυ τα ν νυν εχνιψαι η μ η εσο. Ά λλη,

τώ ν υιών φ υγόντω ν έχ μ ά χ η ς x a t

παραγενομένω ν ώ ς αυτήν, π ο ΐ φησίν ηχετε δραπετευσαντες, χ α χ ά ανδράποδα; η δεύρο όθεν εξέδυτε χαταδυσόμενοι; άνασυραμένη χα'ι επιδείξασα α υ το ίς τήν κοιλίαν.

376


ΑΓΝΩΣΤΩΝ ΛΑΚΑΙΝΩΝ Μια άλλη Λάκαινα σκότωσε ως ανάξιο της πατρί δας το γιο της που λιποτάκτησε, λέγοντας: «Δεν ή ταν δικό μου το παιδί». Πάνω στο μνήμα της υπήρχε το εξής επίγραμμα: «Πήγαινε, κακή παραφυάδα, στο σκοτάδι, όπου α πό μίσος ο Ευρώτας δε ρέει ούτε για τα δειλά ελάφια. Αχρείο σκυλί, κακή απαντοχή, φύγε επιτέλους στον Άδη, φύγε- δε γέννησα εγώ τον ανάξιο της Σπάρτης»289. Μια άλλη Λάκαινα που έμαθε ότι ο γιος της σκο τώθηκε σε μάχη κατά παράταξη, είπε: «Οι δειλοί ας κλαίνε- εγώ όμως εσένα, παιδί μου, σε θάβω χωρίς δάκρυα ως και δικό μου και Λακεδαι μόνιο». Ό ταν μια άλλη έμαθε ότι ο γιος της είχε σωθεί και είχε τραπεί σε φυγή από τους εχθρούς, του έγραψε: «Έχει διαδοθεί κακή φήμη για σένα- ή ξέπλυνε αυτήν πάραυτα ή αλλιώς χάσου». Μια άλλη, όταν τα παιδιά της δραπέτευσαν από τη μάχη και γύρισαν κοντά της, τους είπε: «Πού ήρ θατε, δειλά ανδράποδα, μετά τη φυγή σας; Ή ήρθατε να χαθείτε εδώ, όπου γεννηθήκατε;». Ταυτόχρονα, σήκωσε το φόρεμα της και εοειξε σ αυτους την κοιλία της. 3 77


Π ροσάγοντά τις τον υιόν θεασαμένη επυθετο τ ί πράσσει ή π α τρ ίς * είπόντος δε' πά ντες άπολώ λασι, κεραμίδα άρασα επαφήκεν α ύτώ κα'ι ά νε ί λεν, είποΰσα· σε ούν κ α κ ά γ γ ελ ο ν έπεμφ αν ημϊν; Δ ιηγουμένου τινός τή μητρ'ι γενναΐον θάνατον ? Λ «Ι _ f ) > 9 / Τ / του αοελφου, ε ιτ ουκ αισχρό ν είπε τη ς τοί α ϋ τή ς ~

συνοδίας άτυχήσαι; Έ κπεμφ α σά τις τους υιούς α ϋ τή ς πέντε όντας 9 \ /% 9 ~ / r / λ επί πόλεμόν\ εν το ις προαστειοις ειστηκει καραοοκοΰσα τ ί εκ τή ς μ ά χ η ς άποβήσοιτο" ώ ς δε παραγενόμενός τις πυθομένη α υ τή α π ή γ γ ε ιλ ε τους π α ΐδα ς α π α ν τα ς τετελευτηκέναι, ά λ λ ' ου τοϋ τ 7 9 /] / Ύ ι * C* ' ι / / επυσομην ειπε, κακον ανόραποόον, α λ λ α τί πρασσει η πατρίς. φήσαντος δέ οτι νικρ, άσμένη τοίνυν ειπε δέχομαι κ α ι τον τώ ν παίδω ν θάνατον. Θ άπτουσά τις τον υιόν, ώ ς γραΐδιον ευ τελές προσελθόν α υ τή ώ γυ'ναι, τ ά ς τ ύ χ α ς ειπε, νή τώ ✓ * %< ι — * ~ f 9 / 7 \ 9 \ (V σιω, α λ λ α τα ς κ α λ α ς γ εφ η' ου γα ρ αυτόν ενεκεν V ?/ f f 1 ~ π / 9 /λ / * / ετεκον, ι ν υπερ τα ς λ π α ρ τ α ς αποσανη, τούτο μοι συνέβη.

378


Κάποια άλλη, όταν είδε το γιο της να την πλησιά ζει, ρώτησε να μάθει τι κάνει η πατρίδα- κι όταν εκεί νος απάντησε ότι «όλοι έχουν σκοτωθεί», αφού πήρε μια κεραμίδα, τον χτύπησε στο κεφάλι και τον σκότω σε, λέγοντας: «Εσένα λοιπόν έστειλαν σ’ εμάς α γ γ ε λιοφόρο για τα κακά μαντάτα;». Ό ταν κάποιος γιος αφηγούνταν στη μητέρα του το γενναίο θάνατο του αδελφού του, του είπε: «Κι έπειτα δεν είναι αισχρό να έχεις αποτύχει σε ένα τέτοιο π α ράλληλο ταξίδι;». Ό ταν μια άλλη ξεπροβόδισε τα παιδιά της, πέντε συνολικά, που βγήκαν να πολεμήσουν, κάθησε στα προάστια περιμένοντας ποια εξέλιξη θα είχε η μάχη· κι όταν γύρισε κάποιος και, όταν εκείνη τον ρώτησε να μάθει, εκείνος της απάντησε ότι έχουν σκοτωθεί ό λα τα παιδιά της290, του είπε: «Δε σε ρώτησα αυτό, δειλό ανδράποδο, αλλά τι κάνει η πατρίδα». Κι όταν εκείνος της απάντησε ότι νικά, είπε: «Με ευχαρίστη ση λοιπόν δέχομαι και το θάνατο των παιδιών μου». Ό ταν μια άλλη έθαβε το γιο της, μια ανόητη γριά την πλησίασε και της είπε: «Ήταν η τύχη σου, γυναί κα». Τότε εκείνη της απάντησε: «Μ α τους δυο θεούς μας, ήταν η καλή μου τύχη· γιατί ο σκοπός για τον οποίο τον γέννησα, να πεθάνει δηλαδή για τη Σπάρ τη, επιτελέστηκε για μένα». 379


Σ εμνυνομένης γυναικός τινός 'Ιωνικής ε π ί τινι τών έα υ τή ς υφασμάτω ν όντι πολυτελεί, Λ ά κα ινα επιδείξασα τους τέσσαρας υιούς όντας κοσμιω τάτους, τοια ύτα εφη δε ι ν είναι τά τή ς κ α λ ή ς και α γα θ ή ς γυναικός έρ γα κα'ι μ ε γ α λ α υ χ ε ΐν επ ι τού τοις κα'ι επαίρεσθαι. Ά λ λ η άκουσασα περ'ι τού υιού, ώ ς κα κώ ς επι f* /

9

V

/

»

/

/

τη ς ξένης αναστρεφοιτο, εγραψε κα κα τευ φαμα κα κκεχυ τα Γ η τα υτα ν άπόθευ η μ η εσο. Π αραπλησίω ς δέ κα'ι Χ ιώ ν φυγάδες έλθόντες εϊς Σ π ά ρ τη ν π ο λ λά Πεδαρίτου κ α τη γ ο ρ ο ύ ν μ ε τ α /

/

Ρ>9

9

S

t

S

9

~

ΓΤ~1

*

/

\

πεμφ αμενη ο αυτους ή μ η τη ρ αυτου Ιε λ ε υ τια και άκουσασα ώ ν ενεκάλουν, επε'ι εδόκει α υτή άμαρτάνειν

δ

υιός,

επέστειλεν

α ύ τώ '

ά

μ ά τη ρ

Π εδαρίτφ. η β ελτίονα πράσσε η αύθι μένε, άπογνούς τάν ε ς Σ π ά ρ τα ν σωτηρίαν. r jp

'

9

9

9 Λ

/

—

/

/

τερα ε π αοικηματι τω παιοι κρινομενω τε-

κνον είπε ν, η τά ς α ιτία ς σεαυτόν η τού ζήν άπόλυσον. Ά λ λ η χ ω λ ό ν υιόν επι παρά τάξιν προπέμπουσα, τέκνον ειπε, κ α τά β ή μ α τ ή ς αρετή ςμέμνησ ο.


Ό ταν μια γυναίκα από την Ιωνία περηφανευόταν για κάποιο ένδυμά της ότι ήταν πολυτελές, η (συνομιλήτριά της) Λάκαινα της έδειξε τα τέσσερα παιδιά της, σωστά καμάρια, και της είπε ότι τέτοια πρέπει να είναι τα αποκτήματα μιας ωραίας και ενάρετης γυναίκας, και με τέτοια πρέπει να περηφανεύεται και να καμαρώνει291. Μια άλλη που άκουσε για το γιο της ότι στην ξένη χώρα (που ήταν) έδειχνε κακή διαγωγή, του έγραψε: «Έχει κυκλοφορήσει κακή φήμη για σένα- ή διώξ’ την ή καλύτερα να μην υπάρχεις». Κι όταν κάποτε ήλθαν στη Σπάρτη εξόριστοι Χίοι, κατηγορούσαν παρόμοια τον Πεδάριτο292 για πολλά’ κι όταν η μάνα του η Τελευτία τους κάλεσε στο σπίτι της και άκουσε αυτά για τα οποία κατηγορούσαν το Λ/ / / / / γιο της, επειδή εκρινε οτι πραγματι ο γιος της ειχε υ ποπέσει σ’ αυτά τα σφάλματα, του έστειλε γράμμα με τα εξής: «Η μητέρα στον Πεδάριτο’ ή διορθώσου ή μείνε αυτού, βγάζοντας από το μυαλό σου τη σωτηρία σου στη Σπάρτη». Μια άλλη είπε στο παιδί της που δικαζόταν για κάποιο αδίκημα: «Απάλλαξε τον εαυτό σου ή από την κατηγορία ή από τη ζωή». Άλλη πάλι που ξεπροβόδιζε το κουτσό παιδί της στη μάχη, του είπε: «Παιδί μου, σε κάθε βήμα σου να θυμάσαι την αρετή».


Ά λ λ η , τοϋ παιδός α ύ τη άφιχομένου άπ'ο πα ρατάξεω ς τετρωμενου τον πόδα χα'ι σφόδρα άλγούντος, εά ν τή ς α ρετή ς ειπε μέμνη, ώ τεχνον, χα'ι άπονος εση χα'ι θαρρήσεις. Λ ά χω ν τρωθε'ις εν πολεμώ χα'ι βαδίζειν μ ή δυνάμενος, τετραποδιστ'ι ώδευεν. αίσχυνομενω δ ' αύτώ έπ'ι τω γελοίω η μ ή τη ρ χα'ι πόσω βελτιον, ώ τέχνον ειπε, μ ά λ λ ο ν έπ'ι τή άνδρείρ γεγηθέναι η αίσχυνεσθαι έπ'ι γελω τι ανόητων; Ά λ λ η προσαναδιδούσα τω παιδ'ι τήν άσπίδα \ 1 t / * 9\ / 9\ 1 \ χα ι παραχελευομενη τεχνον εφη, η τα υτα ν η επ ι ταύτας. Ά λ λ η προϊόντι τω υίω έπ'ι πόλεμον άναδιδούσα τήν ασπίδα τα ύτη ν εφη ό πα τήρ σοι άε'ι V y \ \ ϊ 9\ / Λ «» εσω ζε' χ α ι συ ουν η τα ύτη ν σωζε η μ η εσο. Ά λ λ η προς τον υιόν λεγο ν τα μ ιχρ 'ο ν εχειν τό ξίφος ειπ ε' χ α ι β ή μ α πρόσθες. Ά λ λ η άχουσασα, οτι ό υιός α ύ τή ς έν παρα τάξει άνδραγαθήσας άπεθανεν, έμ ό ς γά ρ ής είπε. περι δέ τοϋ έτερου πυθομένη οτι άποδειλιάσας σώζεται, ού γά ρ ης έμ ό ς εφη.

382


Μια άλλη, όταν γύρισε το παιδί της από μάχη πληγωμένο στο πόδι και με φρικτούς πόνους, του εί πε: «Αν φέρνεις στο νου σου την αρετή, παιδί μου, και δε θα πονάς και θα ανακτήσεις το θάρρος σου». Έ να ς Λάκωνας που τραυματίστηκε στον πόλεμο και δεν μπορούσε να βαδίσει, περπατούσε με τα χέρια και τα πόδια του. Επειδή αυτός ντρεπόταν για την ει κόνα του μήπως προκαλούσε γέλιο, η μητέρα του του είπε: «Πόσο καλύτερο θα ήταν, παιδί μου, να χαίρεΛ

/

/

/

/

σαι για την ανδρεία σου, παρα να ντρεπεσαι μήπως γελάσουν ανόητοι άνθρωποι». Μια άλλη που έδιδε την ασπίδα στο γιο της, τον συμβούλευε και του είπε: «Παιδί μου, ή αυτήν ή πάνω ' 2.Q*. σ*>αυτήν» Μια άλλη πάλι, δίδοντας την ασπίδα στο γιο της που έφευγε στον πόλεμο, του είπε: «Αυτήν ο πατέρας την έσωζε πάντα (στις μ ά χες)- και συ λοιπόν ή σώσε αυτήν ή καλύτερα να μην υπάρχεις». Άλλη, στο γιο της, που έλεγε ότι είχε μικρό ξίφος, είπε: «Πρόσθεσε και το βήμα σου». Μια άλλη, όταν πληροφορήθηκε ότι ο γιος της, α φού πολέμησε γενναία σε μια μάχη, σκοτώθηκε, είπε: «Ήσουν πραγματικά δικός μου». Ό ταν για τον άλλο γιο της πληροφορήθηκε ότι έδειξε δειλία στη μάχη και ζει, είπε: «Εσύ δεν ήσουν δικός μου». 3«3


Έτεροι άκουσασα. τεθνηχεναι τον υιόν εν μ ά χ η καθάπερ ε τέτα χ το χ ά τ θ ε τ ’ αυτόν εφη, άναπληρω σάτω δέ τή ν εχείνου τάξιν ό άδελφόζ. Ά λ λ η πο μ π ή ν τελούσα πάνδημον ήχουσεν επι τή ς παρατάξεω ς νιχάν τον υιόν, εχ δέ τώ ν τραυ μ ά τω ν πολλώ ν γενομε'νων θνησχειν. ου περιελομε'νη ουν τον στέφανον, ά λ λ ά σεμνυνθεισα προς τά ς πλησίον ε ίπ ε ν ώ ς πολλώ χάλλιον, ώ φίλαι, εστιν εν παρατάξει νιχώ ντα τελευτά ν η τά 'Ο λυμ πία περιγενόμενον ζην. Δ ιηγουμένου

τινός

τή

αδελφή

γενναϊον

θάνατον τού παιδδς αϋτής, έχείνη είπεν οτι οσον 9

επ

ι

9

/

/

Λ

9

-

\

\

9/

/]

εχεινω γεγηθα, τοσουτον επι σοι αχθομαι,

ενάρετου συνοδίας άπολειφθέντι. Λ αχαίνγι τις προσεπεμφεν, ε ί φθορρ συνεπινεύει. ? ~ \ J Hr λ ~ \ ή ο εφ η β π α ις μ ε ν ουσα εμασον τω πατρι πείθεσθαι, χα'ι τούτο έπρα ξα ' γυνή δέ γενομενη τώ ?

Λ

/

9

7

Λ /

/

«

_

/

1

avopr εί ουν οιχαια μ ε παραχαλει, του τω φανερον ποιησάτω πρώτον. Παρθένος πενιχρά ερω τηθεΐσα τινά διδωσι τώ γάμου ν τι προίκα, τήν πάτριον ειπε σωφροσύνην.

384


Μια άλλη Λάκαινα που έμαθε ότι ο γιος της σκο τώθηκε στη μάχη κρατώντας δυνατά τη θέση του, εί πε: «Θάφτε αυτόν και να αναπληρώσει τη θέση του ο αδελφός του». Μια άλλη που συμμετείχε σε δημόσια γιορταστική πομπή έμαθε ότι ο γιος της νίκησε στη μάχη, αλλά από τα πολλά τραύματα που δέχτηκε, σκοτώθηκε. Χωρίς λοιπόν να βγάλει από το κεφάλι της το στεφά νι, αλλά γεμάτη περηφάνια είπε στις γυναίκες που ή ταν κοντά της: «Πόσο πιο ωραίο, φίλες μου, είναι να νικά το παιδί σου σε μάχη και να πεθαίνει παρά να νικά στους Ολυμπιακούς αγώνες και να ζει». Ό ταν κάποιος αφηγούνταν στην αδελφή του το γενναίο θάνατο του γιου της σε μάχη, εκείνη είπε: «Όσο χαίρομαι γι’ αυτόν, άλλο τόσο λυπάμαι για σέ να που στερήθηκες τόσο ενάρετο ταξίδι». Κάποιος έστειλε άνθρωπό του σε μια Λάκαινα (να της πει) αν δέχεται να συνάψουν ερωτικές σχέσεις. Κι ε κείνη απάντησε: «Όταν ήμουν κοπέλα, έμαθα να υπα κούω στον πατέρα μου και αυτό έκανα- κι όταν πα ντρεύτηκα, έμαθα να υπακούω στον άνδρα μου- αν μου ζητά έντιμη πράξη, πρώτα να το πει στον άνδρα μου»21’4. Ό ταν μια φτωχή κοπέλα ρωτήθηκε τι προίκα δίδει στον άνδρα που θα την παντρευθεί, απάντησε: «Την πατροπαράδοτη σωφροσύνη».


Λ ά κ α ιν α

πιπρασκομένη

κα'ι

έρω τω μένη

τι

επ ίσ τα τα ι εφη π ισ τά ημεν. Ά λ λ η α ίχμα λω τισ θεΐσ α κα'ι ερω τω μένη παραπ λη σ ιώ ς ευ οίκεΐν οίκον εφη. Έ ρω τηθεΐσά τις υπό' τινός, ε ί έσται αγαθή, αν α υ τή ν άγοράση, ε ίπ ε ’ κ α ν μ ή άγοράσης. Ά λ λ η πιπρασκομένη, τοΰ κήρυκος πυνθανομένου τ ί επίσταται, έλευθέρα είπεν ημεν. ώ ς 8ε ό ώ νησάμενος προσέτασσέ τινά α υ τή ο ύ χ άρμό ζον τα έλευθέρα, είποΰσα οίμώξτ] φθονήσας σεαυτώ τοιουτου κ τ ή μ α τ ο ς έ ζ ή γ α γ ε ν έαυτήν.

ΤΕΛΟΣ

386


Μια Λάκαινα που την πουλούσαν ως δούλη και ρωτήθηκε τι ξέρει να κάνει καλά, απάντησε: «Ν α εί μαι πιστή». Μια άλλη πάλι που αιχμαλωτίστηκε και ρωτήθηκε παρόμοια, απάντησε: «Ν α διευθύνω καλά το σπίτι». Και μια άλλη που ρωτήθηκε αν θα είναι καλή στην περίπτωση που θα την αγοράσει, απάντησε: «Και στην περίπτωση που δε με αγοράσεις»295. Μια άλλη πάλι που ήταν για πούλημα, όταν ο κήρυκας (που ανήγγειλε την πώλησή της) τη ρώτησε τι γνωρίζει να κάνει καλά, απάντησε: «Ν α είμαι ελεύθε ρη»296. Κι όταν αυτός που την αγόρασε, τη διέταξε να κάνει πράγματα που δεν αρμόζουν σε ελεύθερη, του είπε: «Θα κλάφεις, που από φθόνο δεν μπόρεσες να κρατήσεις τέτοιο απόκτημα». Κι αμέσως αυτοκτόνη σε297.

ΤΕΛΟΣ

3«7

ΣΧΟ ΛΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ - ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ χ. Άγασιχλής:

Βασιλιάς της Σπάρτης, γιος του Αρχίδαμου και πατέρας του Αρίστωνα. Έζησε τον 6 ° π.Χ. αιώνα με συμβασιλιά το Λέοντα. Στο διάστημα της βασιλείας του έγιναν οι ατυχείς αγώνες των Σπαρτιατών εναντίον των Τεγεατών. 2 . Φιλοφάνης:

Σοφός της αρχαιότητας του 6 ου π.Χ. αιώνα, αναφερόμενος εδώ από τον Πλούταρχο, χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία για τη ζωή και τη δράση του. 3· τούτων χρίβζω μαθητής είναι, ών ειμί και υιός:

Τόσο σ’ αυτό το απόφθεγμα, όσο και στο επόμενο, φαίνε ται πόσο οι Σπαρτιάτες αναγνώριζαν τον παιδευτικό ρόλο της οικογένειας στην αγωγή τους. Βέβαια, καθοριστικότατο ρόλο στην όλη τους αγωγή και εκπαίδευση έπαιζε η πόλη. (Βλ. και «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» του Ξενοφώντα, έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2003, με μετάφραση και σχόλια Γ. Ράπτη). 4· άδορϋφόρητος:

Ο θεσμός των σωματοφυλάκων (με δόρατα) είναι πανάρ389


χακχ συνήθεια ως προσωπική φρουρά των βασιλέων. 5 · Αγησίλαος ό Μέγας: Με το όνομα αυτό βασίλευσαν στη Σπάρτη τρεις βασι λείς, με αρχαιότερο τον Αγησίλαο της εποχής του Λυκούρ γου, περί το QOO π.Χ. Ο αναφερόμενος εδώ είναι ο Αγησίλαος του Αρχιδάμου (442.-358 π.Χ.), ένας από τους σπουδαιότερους και εμπειρό τατους βασιλείς της αρχαιότητας. Ανέλαβε την εξουσία το 399 π.Χ., αφού αποκλείσθηκε ο νόμιμος Λεωτυχίδης ως νό θος γιος της Τιμαίας και του Αθηναίου Αλκιβιάδη, με τη βο ήθεια του σπουδαίου Λακεδαιμόνιου στρατηγού Λύσανδρου, νικητή στους Αιγός ποταμούς στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. Διακρίθηκε σε ισχυρούς και νικηφόρους αγώνες εναντίον των Περσών το 395 π·Χ· στον Πακτωλό ποταμό, έ τοιμος, μετά την ήττα του Τισσαφέρνη, να επιτεθεί εναντίον του Αρταξέρξη. Αναγκάστηκε όμως να επιστρέφει στην Ελ λάδα, γιατί με περσικά χρήματα συνασπίσθηκαν εναντίον της Σπάρτης η Θήβα, η Αθήνα, η Κόρινθος και το Άργος. Κατανίκησε τους αντιπάλους στη μάχη της Κορώνειας (394 π.Χ.) με πόνο ψυχής, καθώς διαπίστωνε το διαβρωτικό ρόλο των Περσών σε βάρος των Ελλήνων, σπουδαίος εκφραστής της Πανελλήνιας Ιδέας, όπως την υλοποίησε λίγο αργότερα ο Φίλιππος Β' και ο Αλέξανδρος Γ'. Πρωταγωνίστησε στη συνέχεια επί τριάντα και πλέον έτη τόσο στο Βοιωτικό ή Κορινθιακό πόλεμο και τα επακόλουθά του, όσο και κατά την εποχή που ανέλαβε ηγεμονική θέση στην Ελλάδα η Θήβα με τον Πελοπίδα και τον Επαμεινών δα. Δεν μπόρεσε όμως να εξασφαλίσει τη νίκη των Σπαρτια 390


τών εναντίον του Επαμεινώνδα στη μάχη της Μαντίνειας (το 362 π.Χ.). Με σκοπό να εξασφαλίσει χρήματα, για να συνεχίσει τους αγώνες και να αναστηλώσει το γόητρο της Σπάρτης, πήγε με λίγους μισθοφόρους στην Αίγυπτο. Επέστρεφε με 230 τά λαντα στην πατρίδα του, αλλά πέθανε στην Κυρηναϊκή σε η λικία 84 ετών και μεταφέρθηκε για ταφή στη Σπάρτη, όπου κηδεύτηκε με μεγάλες τιμές. Η παράθεση από τον Πλούταρχο πολλών αποφθεγμάτων που αποδίδονται στον Αγησίλαο ξεδιπλώνουν πολλές πτυχές του σπουδαίου χαρακτήρα του, με πλήθος πολιτικών και στρατιωτικών αρετών. (Βλ. και Ξενοφώντος «Αγησίλαος», έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη, 2003, με μετάφραση και σχό λια Π. Βλαχάκου). 6. εί μεν πολύς οίνος εστί: Οι Σπαρτιάτες απαγόρευαν την υπερβολική οινοποσία, καθότι «σφάλλει τά σώματα, σφάλλει κα'ι τάς γνώμας» και «η οίνοφλυγία διαφθείρει αυτούς και οίκους ... και αίσχρουργίαν και αισχρολογίαν ποιεί», καθώς δημιουργεί και προ βλήματα «εϊς τό περιπατείν έν τή οίκαδε άφόδω». (Ξενοφώ ντος «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», Κεφ. 5). 7· άνθρωπος: Η λέξη δασύνεται γιατί έγινε κράση με το άρθρο. 8. ρήτορα... αΰξειν τά μικρά πράγματα: Πολλές φορές οι ρήτορες, στην αρχαιότητα και τώρα, εκτρέπονται σε πολλές υπερβολές και μεγαλοποιούν ασήμα ντες καταστάσεις. Το θέμα γίνεται περισσότερο κατανοητό, αν συνυπολογί 391


σει κανείς ότι αρκετοί ρήτορες ήταν αρχηγοί πολιτικών κομ μάτων. 9· δει τούς βασιλείς επιτελεϊν οττι χεν... κατανεύσωσιν: Στίχος από την Ιλιάδα του Ομήρου (Α, 5 24 )· Κρατά κανείς την υπόσχεσή του, όταν, μετά από έλεγχο, δε διακυβεύει την αξιοπρέπειά του, πολύ περισσότερο αν είναι ηγέτης ή βασιλιάς. e / 9 / , / 10. οποτε των φεγοντων η9%επαινουντων τινών αχουοι: Ακριβώς η ίδια διατύπωση υπάρχει στον Αγησίλαο του Ξενοφώντα (Κεφ. 11, 4 )'· «Όποτε δέ φεγόντων χαι επαινούντων τινάς ακούει, ουχ ήττον ωετο χαταμανθάνειν τους τών λεγόντων τρόπους η περί ών λεγοιεν». Αυτή η εντελώς όμοια διατύπωση αφήνει να νοηθεί ο τρό πος της συγγραφής των αποφθεγμάτων. Ο Πλούταρχος (ή άλλοι της ομάδας των συνεργατών του) είχε στη διάθεσή του τα έργα των αρχαίων συγγραφέων και ανθολόγησε τις φρά σεις τους με τα διαχρονικά μηνύματά τους. Εξάλλου, μετα γενέστεροι έχουν πράξει το ίδιο και για τα έργα του Πλου τάρχου (Στοβαίος κ.ά.). Επί της ουσίας, κατηγορίες ή έπαινοι για κάποιον έχουν την αξιοπιστία τους ανάλογα με τον άνθρωπο που τα λέει, γιατί δεν είναι λίγες οι φορές που κρύβεται σκοπιμότητα στα λεγόμενα (συκοφαντία, κολακεία κ.τ.λ.). 11. γυμνοπαιδίας αγόμενης: Γιορτή στη Σπάρτη προς τιμή του Κάρνειου Απόλλωνα. Διαρκούσε πολλές μέρες κάθε καλοκαίρι και ήταν μέρος της αγωγής των νέων. Γυμνά Σπαρτιατόπουλα χόρευαν και ε κτελούσαν γυμναστικές ασκήσεις. Την τελευταία μέρα χό 392


ρευαν στο θέατρο και οι άνδρες. Όταν στη Σπάρτη αναγγέλ θηκε η πανωλεθρία στα Λεύκτρα (37 1 π.Χ.), οι έφοροι διέτα ξαν να μη διακοπεί η γιορτή των γυμνοπαιδιών, δείγμα της μεγάλης σημασίας που απέδιδαν σ’ αυτήν. (Βλ. και Ξενοφώ ντας «Ελληνικά», ΣΤ', έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2005, με μετάφραση και σχόλια Γ. Ράπτη). 12. νή τω Θεώ: Δυϊκός αριθμός, αναφερόμενος στον Κάστορα και στον Πολυδεύκη, τα παιδιά της Λήδας και του βασιλιά της Σπάρ της Τυνδάρεω. Οι Διόσκουροι είναι οι προστάτες της Σπάρτης. 13· τώ βωμώ τής Χαλχιοίχου: Ναός προς τιμή της Αθηνάς στη Σπάρτη με χάλκινη ε πένδυση στο εσωτερικό του. Είναι ο ναός στον οποίο κατέφυ γε ο νικητής των Περσών στις Πλαταιές Παυσανίας (το 479 π.Χ.), όταν κατηγορήθηκε για συνεργασία με τον Πέρση βα σιλιά και η μητέρα και η γυναίκα του έκλεισαν τις πόρτες και αφαίρεσαν τη στέγη, για να πεθάνει από το κρύο και την πεί να, γιατί ήταν για τη Σπάρτη «άγος» κατά το Θουκυδίδη (Ιστοριών Α'). 14· ήδεως τον επίβουλο ν χαι έπ'ι τώ βωμώ’· Το χαι στο χωρίο αυτό είναι επιδοτικό και λέγεται σε α ντιδιαστολή με την εγνωσμένη ευσέβεια του Αγησιλάου, που θεωρούσε εξαιρετικά ιερόσυλους «τούς άποσπώντας Ιχετας από τών βωμών», ακόμη κι αν ήταν εχθροί. (Ξενοφώντος Α γησίλαος, 10, ι). 15- οτα ν το ελάχιστον ζώον ούτως άμύνηται: Το αίσθημα της αυτοσυντήρησης και της άμυνας σε κάθε 393


απειλή της ζωής είναι αναπτυγμένο και στα ζώα. Πολύ πε ρισσότερο είναι ανάγκη να εκδηλωθεί από τον άνθρωπο σε κάθε περίπτωση που απειλείται ή αδικείται. Αυτό νομιμο ποιεί, κατά τον Αγησίλαο, τους αμυντικούς πολέμους της Σπάρτης. Το ίδιο αποδίδεται κχι στα αποφθέγματα του Βρασίδα στη συνέχεια του έργου αυτού του Πλουτάρχου. ΐ6. Βουλόμενος τον προς τον Πέρσην συστήσασθαι πόλε μον: Είναι η εκστρατεία του Αγησιλάου στην Ασία, ύστερα α πό πρόσκληση των ελληνικών πόλεων της Ιωνίας, που πλή ρωναν βαρύ το τίμημα για τη συμπαράταξή τους με τον Κύρο κατά τη διεκδίκηση του θρόνου από τον αδελφό του Αρτα ξέρξη. Στον πόλεμο αυτό ο Αγησίλαος νίκησε τις δυνάμεις του σατράπη Τισσαφέρνη και απειλούσε τον ίδιο τον Αρταξέρ ξη. (Βλ. και σημείωση 5)· 17. τω κατά Δωδώνην Δ ώς μαντείω: Είναι το σπουδαίο μαντείο του Δία στη Δωδώνη της Η πείρου. Αρχαιότερο μαντείο του Δωδωναίου Δία υπήρχε και στις δυτικές υπώρειες του Ολύμπου. Από τη Δωδώνη του Ο λύμπου λέγεται ότι δημιουργήθηκε η ομώνυμη πόλη στην Ή πειρο. Στο σημερινό (και αρχαίο) Πύθιο της επαρχίας Ελασ σόνας βρέθηκαν σπουδαίοι ναοί του Δία και του Απόλλωνα σε πρόσφατες αρχαιολογικές ανασκαφές. Παρόμοιο χρησμό για τη συμμετοχή του στην «Κύρου Α νάβαση», με τον Πρόξενο το Βοιώτιο, είχε ζητήσει και ο Ξε νοφώντας και τον είχε θέσει στην κρίση του δασκάλου του Σωκράτη. 394


ιδ. επεί Τισσαφέρνης... i ποίησατο σπονδάς: Τις σπονδές τις σύναψε ο δόλιος σατράπης Τισσαφέρνης με τον Αγησίλαο (που ήδη είχε περάσει στη Μ. Ασία), για να κερδίσει χρόνο και να ζητήσει ενίσχυση των δυνάμεων από τον Πέρση βασιλιά. Αλλά ο Τισσαφέρνης «α ωμοσε εΰθύζ έφεύσατο ... χαΐ προεϊπεν Άγησιλάω πόλεμον, εί μή άπίοι εχ τής Άσίας», όπως σημειώνει ο Ξενοφώντας (Αγησίλαος X, 12), με φρασεολογία εντελώς αντίστοιχη της διατύπωσης του Πλουτάρχου, που επιβεβαιώνει πάλι την πρόσβαση του Χαιρώνειου συγγραφέα στα έργα του Ξενοφώντα. Χ9- Καρίαν... χαι Φρυγίαν: Περιοχές της Μ. Ασίας που ελέγχει ο Τισσαφέρνης. Με τη νίκη του εκεί ο Αγησίλαος «πλείστας πόλεις χατεστρεφατο χαι παμπληθή χρήματα έλαβεν», όπως σημειώνει και ο Ξενοφώντας (Αγησίλαος, x, Χ3). 20. χαι τον Άγαμέμνονα έφη ζηλοΰν: Αναφορά στον αρχηγό του Τρωικού πολέμου, που δέχτηκε τη φοράδα Αίθη από τον Εχέπωλο, ηγεμόνα των Σικυωνίων, για να τον απαλλάξει από την υποχρέωσή του για συμμετο χή του στον Τρωικό πόλεμο (βλ. και Ιλιάδα, Ψ, 295 "99 )· Η εξαγορά της θητείας με χρήματα ή με ίππους είναι γνώριμη τακτική των Σπαρτιατών απέναντι στους συμμάχους. 11. Μεγαβάτου δέ τοϋ Σπιθριδάτου παιδός: Για το Μεγαβάτη, γιο του Σπιθριδάτη και σπουδαίο στρατηγό του Φαρναβάζου, μιλά ο Ξενοφώντας στον «Αγη σίλαο» (5, 4"5)> Τια να επαινέσει τη σεξουαλική του εγκρά τεια και τη σωφροσύνη. 22. προς Ίδριεα τον Κάρα: 395


Με το όνομα αυτό αναφέρονται βασιλείς της Καρίας επί Αρταξέρξη και Δαρείου του Κοδομανού (της εποχής του Μ. Αλεξάνδρου). 23. καταλιπών τον ερώμενον: Είναι η γνωστή σχέση στην αρχαία Ελλάδα μεταξύ ερα στών κα ερωμένων, που έχει τα στοιχεία της σχέσης κλεφταρματολού και πρωτοπαλίκαρού του στα χρόνια της Τουρ κικής σκλαβιάς. Βέβαια, σε πολλούς συγγραφείς της αρχαιότητας αφήνε ται να νοηθεί και σεξουαλική σχέση (βλ. και «Συμπόσιο» του Πλάτωνα, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» του Ξενοφώντος, Αρριανού «Αλεξάνδρου Ανάβαση», για τις σχέσεις Μηδίου - Ιό λα, «Ερωτικό» και «Ερωτικές διηγήσεις» του Πλουτάρχου κ.τ.λ.). 24- οι Λυκούργου νόμοι: Πρόκειται για το μυθολογούμενο νομοθέτη της Σπάρτης (περί το 900 π.Χ.), οι νόμοι του οποίου διέπουν «ακίνητοι» και σχεδόν αναλλοίωτοι τη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» μέ χρι τα κλασικά και τα μετέπειτα χρόνια. 25- άχίτων περιέρχεται εϊς τούτο ηλικίας ηκων: Ως δείγμα της αντοχής στο κρύο αλλά και προτύπου για τους νεότερους για αντιμετώπιση δυσκολιών αναφέρεται και ο Σωκράτης, που «ανυπόδητος και άχίτων διατελεί» (Ξενοφώ ντος Απομνημονεύματα, Α, 6, 3) ΧΜ «ανυπόδητος ρρον διά τού κρυστάλλου επορεύετο η οι άλλοι ύπεδεδεμένοι» στη μά χη στο Δήλιο (Πλάτωνος Συμπόσιο, 220). 26. ποιήσατε πρώτους εαυτούς θεούς: Στοιχείο σύνεσης του χαρακτήρα του Αγησιλάου. Και στο 396

ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ t f ι / / 9 ' / ομώνυμο εργο του ι— Ξενοφώντα (11, J)\ «απεσχετο του» σώμα τος εικόνα στήσασθαι, πολλών αύτώ τούτο δωρεΐσθαι εθελον τών», όπως εδώ πράττουν οι Θάσιοι. Το ίδιο πρότειναν και Ελληνικές πόλεις της Ασίας, για να τον ευχαριστήσουν για την προσφορά του, αλλά πάλι ο Α γησίλαος αρνήθηκε. (Βλ. το επόμενο απόφθεγμα). 27· οικίαν τετραγώνοις ώροφωμένην δοκοΐς: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται και στο Λυκούργο καθώς και στο βασιλιά Λεωτυχίδη (Βλ. κατωτέρω). 28. αχρι τίνος είσ'ι οί τής Λακωνικής οροι: Με το ίδιο πνεύμα απάντησε και ο γιος του βασιλιάς Αρχίδαμος, αλλά και ο Ανταλκίδας που υπόγραψε με τους Πέρσες τη φερώνυμη και επαίσχυντη Ανταλκίδεια ειρήνη του } 8 γ π.Χ. «Όρια τής Σπάρτης έλεγε ν είναι τάς έπιδορατίδας». zg. διά τ ί η Σπάρτη ατείχιστος: Την ίδια απάντηση, ότι δηλαδή τείχη της Σπάρτης είναι οι υπερασπιστές της, έδωσε και ο Ανταλκίδας. 30. ανδρεία και αρετή σπουδάζειν πλουτειν: Στο πάθος του Αγησιλάου για την αρετή και την ανδρεία αναφέρεται ο Ξενοφώντας στο ομώνυμο έργο του «Αγησίλα ος» (Κεφ. ιι): «Βούλομαι έν κεφαλαίοις έπανελθεϊν τήν αρετήν αυτού, ώς αν 6 έπαινος ευμνημονεστέρως έχη». 31. ίππον ζητούντα: Το ιππικό δεν ήταν μόνο σπουδαίο μέσο και «τάξη» στον πόλεμο, αλλά εξασφάλιζε και ασφαλέστερη σωτηρία στους ιππείς σε περίπτωση ήττας έναντι των πεζών. Όταν στη μά χη στο Δήλιο κάποιος ιππέας προσφέρθηκε να δώσει το άλο γό του στο Σωκράτη, για να φύγει ασφαλέστερος από το πε

397


δίο της μάχης, αυτός το αρνήθηκε. 32. θανάτου καταφρονήσας: Ανέκαθεν η περιφρόνηση του θανάτου αναδεικνύει τους ή ρωες στα πεδία των μαχών και επιφέρει τη δόξα. Οι Σπαρ τιάτες είχαν αναγάγει αυτό σε τρόπο ζωής με κλασικό πα ράδειγμα το Λεωνίδα με τους τριακόσιους στη μάχη των Θερμοπυλών. Και ο Δημοσθένης («Ερωτικός» 37 )·. σημειώνει για τους Αθηναίους ότι «αίτιον τοΰ τίμιου κα'ι καλού η τών εΟελη/ 1? /) / Λ» / > / /t* σαντων καλώς αποσνησχειν αιρεσις εστί» και οτι «ο<* νομιζων μη μόνον τοις γονεΰσι άλλα και τή πατρίδι γεγεννήσθαι, ού τον τής ειμαρμένης και τον αυτόματον θάνατον περιμένει, άλλα υπέρ τοΰ μή ταύτην επιδεΐν δουλεύουσαν άποθνησκειν έθελήσει», όπως σημειώνει στον «Περί στεφάνου» λόγο (205 ). 33· διά τι μετ' αύλών άγωνίζονται: Ο ρόλος των εμβατηρίων και των παιάνων λίγο πριν από την έναρξη της μάχης ως διεγερτικός και ενθουσιαστικός α ναφέρεται από τον Πλούταρχο και για τον Αλέξανδρο στον «Περί Αρετής» λόγο. (Βλ. και σημείωση ι γ του Β' Λόγου). 34· όπως παύση (τον Πέρσην βασιλέα) διαφθείροντα τούς τών Ελλήνων δημαγωγούς: Είναι γνώριμη η τακτική των Περσών, μετά τις ήττες τους στο Μαραθώνα, τη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές, να ε ξαγοράζουν με πολλά χρήματα τις ηγεσίες των ελληνικών πόλεων στα πλαίσια της πολιτικής του «διαίρει και βασίλευ ε» και να τους στρέφουν σε εμφυλίους μεταξύ τους πολέμους. Έχει ο Αγησίλαος προσωπική αντίληψη του θέματος με το 398


συνασπισμό της Θήβας, Αθήνας, Κορίνθου και Άργους με συ γκολλητική ύλη της ετερόκλητης αυτής συμμαχίας τον περ σικό χρυσό, συνασπισμός που τον υποχρέωσε να επιστρέφει α πό τη νικηφόρα προέλαση εναντίον του Πέρση βασιλιά (το 396 π.Χ.) για το Βοιωτικό ή Κορινθιακό λεγόμενο πόλεμο. Ο Ξενοφώντας στα «Ελληνικά» του (Δ, ι) σημειώνει: «ΟίΛα κεδαιμόνιοι. επεί ησθοντο σαφώς τά χρήματα εληλυθότα εϊς τήν Ελλάδα χαι τάς μεγίστας πόλεις συνεστηκυίας επί πολεμώ προς αυτούς, ευθύς πεμπουσιν έπι τον Αγησίλαον Έπιχυδίδαν. Ό δέ ’Αγησίλαος χαλεπώς μέν ηνεγχεν, ενθυ μούμενος χαι οΐων τιμών χαι οίων ελπίδων άπεστερεΐτο ... είπεν οτι αναγκαίον εΐη βοηθεϊν τη πατρίδι». Αυτό ακριβώς υπαινίσσεται ο Πλούταρχος στη συνέχεια των αποφθεγμάτων του, τονίζοντας ταυτόχρονα και την ά μεση υπακοή του Αγησιλάου στην πρόσκληση των εφόρων για επιστροφή στην πατρίδα του, όπως σημειώνει στο ανωτέ ρω χωρίο και ο Ξενοφώντας. Οι Περσικοί δαρεικοί μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα με τον Τιμοκράτη, που εξαγόρασε τους ηγέτες των ελληνικών πό λεων εναντίον της Σπάρτης. Ο Ξενοφώντας (Ελληνικά Γ', ζ) γράφει ότι οι Αθηναίοι δεν πήραν από αυτά τα χρήματα. 35 . κα'ι άντέγραφεν τοις εφόροις επιστολήν τήνδε: Είναι η απαντητική επιστολή του Αγησιλάου σε όσα του μήνυσαν με τον Επικυδίδα, γραμμένη στη Δωρική διάλεκτο. Δείχνει ολοκάθαρα την απόλυτη υπακοή του βασιλιά στους νόμους της πατρίδας και τους εφόρους. 36. Τρωχαλεις: Άλλη ονομασία των Τρώων, κατοίκων της Τρωάδας. 399


Ο μισθός που ζητούν και επί Αγησιλάου για την απρό σκοπτη διέλευση από τη χώρα τους δικαιολογεί και το μυθο λογούμενο Τρωικό Πόλεμο, που ασφαλώς δεν έγινε για την ωραία Ελένη, αλλά για τον έλεγχο των στενών του Ελλη σπόντου. 37· φεύ τάς Ελλάδος: Είναι η ματωμένη ψυχή του Αγησιλάου με τα πανελλήνια αισθήματα και το βαρύ του πόνο για τον αλληλοσπαραγμό των Ελλήνων, που λόγω της φιλοχρηματίας και της ελαστι κής συνείδησης πολλών ηγετών ελληνικών πόλεων «πέφτουν στη φάκα» των Περσών και της γνώριμης πια πολιτικής τους του «διαίρει και βασίλευε». Δε χαίρεται ο Αγησίλαος με τη νίκη των συμπατριωτών του στην Κόρινθο το 394 π.Χ., στα πλαίσια του Κορινθιακού πολέμου, που αναφανδόν τον προκάλεσαν οι Πέρσες. Αναλογίζεται ότι ενωμένοι οι Έλλη νες θα μπορούσαν σίγουρα να διαλύσουν το Περσικό κράτος, αφού ο ίδιος με ελάχιστες δυνάμεις απείλησε την υπόστασή του, τιμωρώντας τους μόνιμους διαιρέτες του ελληνικού λαού, όραμα που το υλοποίησε ο Μακεδόνας Αλέξανδρος, λίγο αρ γότερα. 38. Φαρσαλίων προσκειμένων ... μεγιστον έφ' ιππική φρο νούντων: Είναι γνωστή από την εποχή του Ομήρου ακόμη η γεν ναιότητα και μαχητικότητα του Θεσσαλικού ιππικού, ιδίως των Φαρσάλων. Φαρσάλιους ιππείς παίρνει μαζί του στην εκστρατεία εναντίον των Περσών και ο Αλέξανδρος. Εναντίον του Αγησιλάου πολέμησε ο ίππαρχος των Φαρσαλίων Πολύχαρμος, που σκοτώθηκε στην ιππομαχία (Ξεν. Ελληνικά, Δ', 400


3 )·

39· Ναρθάκιον: Όρος και πόλη της Θεσσαλίας στα σύνορά της με τη Φθιώτιδα. 4θ. Διφρίδας: Στρατηγός των Λακεδαιμονίων της εποχής του Αγησι λάου και του Ξενοφώντα. 41. συμβαλών εν Κορωνείρ: Είναι η καταλυτική νίκη του Αγησιλάου εναντίον των σπουδαιότερων ελληνικών πόλεων, το 394 π.Χ., στο πλαίσιο του Βοιωτικού ή Κορινθιακού πολέμου. (Βλ. και Ξενοφώντος Ελληνικά Δ', 3. έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2005, με σχό λια Γ. Ράπτη). 42. Λοχροϊς άμφοτέροις: Είναι οι Οπούντιοι και οι Οζόλες Λοκροί, δυο φύλα του αυτού «έθνους». 43· τή'ν αδελφήν Κυνίσκαν: Ο Πλούταρχος αναφέρει εδώ ότι η αδελφή του Αγησιλάου Κυνίσκα πήρε μέρος σε αρματοδρομία των Ολυμπιακών α γώνων. Με το ίδιο όνομα αναφέρεται και η θυγατέρα του βα σιλιά της Σπάρτης Αρχίδαμου, που πέτυχε πρώτη νίκη στους αγώνες αρματοδρομίας στην Ολυμπία. Ο Παυσανίας (Λα κωνικά Γ', 8) σημειώνει: «Έγένετο δέ Άρχιδάμω και θυγάτηρ, ονομα Κυνίακα, φιλοτιμότατα δέ ές τον αγώνα εσχε τον Όλυμπιχ'ον χαι πρώτη τε ίπποτρόφησε γυναικών και νίκην άνείλετο Όλυμπιχήν πρώτη». Η κρατούσα άποψη είναι ότι στους Ολυμπιακούς αγώνες δε συμμετείχαν γυναίκες ούτε ως θεατές, αλλά ο Παυσανίας 40ΐ


συνεχίζει: «Κυνίσκας δέ ύστερον γυναιξι και ά'λλαις και μά λιστα ταΐς εκ Λακεδαίμονος γεγόνασιν Όλυμπικαϊ νΐκαι». Φαίνεται ότι η σχετική απαγόρευση ίσχυε σε αρχαιότερη φάση των Ολυμπιακών αγώνων ή και στα μετά τον Αρχίδαμο χρόνια, αφού η Καλλιπάτειρα που με τέχνασμα παρακο λούθησε τους Ολυμπιακούς αγώνες αναφέρεται ότι έζησε τον ι" π.Χ. αιώνα. 44· Ξενοφώντα εχων μεθ' εαυτού: Είναι γνωστός ο θαυμασμός του Ξενοφώντα προς τον Α γησίλαο και προς τη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», που απο τελεί μάλιστα και ομώνυμο έργο του. Μετά την «κάθοδο των Μυρίων» ο Ξενοφώντας ακολούθησε τον Αγησίλαο, πολέμη σε στο πλευρό του στη μάχη της Κορώνειας εναντίον των συμπολιτών του, εξορίστηκε από την πατρίδα του και έζησε σε κτήμα που του παραχώρησαν οι Σπαρτιάτες στο Σκιλλούντα, στην περιοχή της Ήλιδας. Παιδιά του ήταν ο Γρύλλος και ο Διόδωρος, που ανατράφηκαν σύμφωνα με τη Σπαρτια τική αγωγή. Ο Γρύλλος σκοτώθηκε σε ιππομαχία εναντίον των Θηβαίων λίγο πριν από την καταλυτική σύγκρουση της Μαντίνειας το 362 π.Χ., γεγονός που το προσπερνά από με τριοφροσύνη ή πόνο ο Ξενοφώντας, κατεξοχήν ιστοριογράφος των γεγονότων εκείνης της εποχής. 45· Λυσάνδρου τελευτήσαντος...: Ο Λύσανδρος, νικητής του Πελοποννησιακού πολέμου με τη ναυμαχία στους Αιγός ποταμούς και συμπαραστάτης του Αγησιλάου στην ανάληψη του θρόνου, που τον διεκδικούσε και ο νόθος Λεωτυχίδης, ζήλεψε τη δόξα του Αγησιλάου και προετοίμαζε ανατροπή του πολιτεύματος της Σπάρτης με 402


αλλαγές στον τρόπο ανάδειξης του βασιλιά, με κατάργηση του κληρονομικού δικαιώματος επιλογής από συγκεκριμένους βασιλικούς οίκους. Για τα ανατρεπτικά σχέδια του Λυσάν δρου, που με βεβαιότητα από γραπτό λόγο του που επρόκειτο να απευθύνει στο Σπαρτιατικό λαό ο Λύσανδρος και που είχε στα χέρια του ο Αγησίλαος, μιλά ο Πλούταρχος και στο «Λύσανδρο» των Παράλληλων βίων (Κεφ. Ζ/\). 46. χαλόν ούχ ώς άνδράσι άλλ’ώς γυναιζιν ένοιχεΐν: Το ίδιο απόφθεγμα το αναφέρει ο Πλούταρχος και για τον Αγη του Αρχιδάμου (βλ. κατωτέρω). 47· Καλλιπίδας: Σπουδαίος Αθηναίος ηθοποιός της εποχής του Αγησιλάου και του Ξενοφώντα. 48. δειχηλίχτας: Δωρικός τύπος αντί δεικηλιστής (= υποκριτής, ηθοποιός). Η λέξη παράγεται από το «δείχηλόν» που σημαίνει πα ράσταση, επίδειξη, έκθεση, και έχει ετυμολογική συγγένεια με το ρήμα εοιχα:. 49· βασιλεύς Αγησίλαος Μενεχράτει υγιαίνει ν: Ο Μενεκράτης ήταν σπουδαίος Συρακούσιος γιατρός της εποχής του Αγησιλάου. Στην «ύβρη» του να θεωρείται ισά ξιος του Δία, ο Αγησίλαος τον «προσγείωσε», ευχόμενος να συνέλθει και να έλθει στα συγκαλά του. Και ο Ηρόδοτος έλε γε «ό θε'ος τον ύπερεχοντα χολούει», ενώ κατά τον χριστιανι σμό «μωραίνει θε'ος ον βούλεται άπολέσαι» και «δ θεός ύπερηφάνοις αντιτάσσεται, ταπεινοϊς δέ δίδωσι χάριν». 50. Ό Κόνων χαι Φαρνάβαζος: Ο Κόνων είναι ο Αθηναίος ναύαρχος που με 12 πλοία 403


γλίτωσε κατά την καταστροφή του Αθηναϊκού στόλου από το Λύσανδρο στους Αιγός ποταμούς. Στη συνέχεια μπήκε αρχη γός σε αρμάδα Περσικού στόλου και κατατρόπωσε το Σπαρ τιατικό ναυτικό στη ναυμαχία της Κνίδου (394 π.Χ.), όσο ο Αγησίλαος θριάμβευε στην Κορώνεια. Μετά κατέπλευσε με το σατράπη Φαρνάβαζο στα παράλια της Πελοποννήσου, ε πισκέφτηκε την Κόρινθο και ενισχύθηκε οικονομικά από τον Πέρση βασιλικά, για να κτίσει τα τείχη των Αθηνών, που εί χαν καταστραφεί ως όρος της ειρήνης του τέλους του Πελοποννησιακού πολέμου. (Βλ. και Ξενοφώντος Ελληνικά, Β', 1, 29 ).

51. πέμπουσιν Άνταλκίδαν: Είναι ο Σπαρτιάτης στρατηγός, σε αντιπαλότητα με τον Αγησίλαο, που υπέγραφε την επαίσχυντη Ανταλκίδεια ειρήνη με τους Πέρσες το 3^7 π.Χ., με την οποία εκχωρήθηκαν στους Πέρσες όλες οι ελληνικές μικρασιατικές πόλεις και τα περισσότερα νησιά, πλην ελάχιστων (Λήμνος, Ίμβρος, Σκύρος), που κατά το «πάτριον» ανήκαν στους Αθηναίους. Σημειωτέον ότι ο Πλούταρχος διαχωρίζει εδώ τη θέση του Αγησιλάου, αφού οι Σπαρτιάτες έστειλαν τον Ανταλκίδα «τους εν τή Άσίςχ "Ελληνας βασιλει παραδόντες, υπέρ ών έπολέμησε ό Αγησίλαος», προσθέτοντας ότι αυτή η επαί σχυντη πράξη δεν άγγιξε τη φήμη του Αγησιλάου. 52. ελευθέρους μέν κακούς, δούλους δέ καλούς: Την ίδια άποψη για τους Ίωνες εκφράζει και ο γενναίος και συνετότατος ναύαρχος των Λακεδαιμονίων Καλλικρατίδας στα αποφθέγματα που του αποδίδει ο Πλούταρχος (βλ. παρακάτω). 404


53· τής ειρήνης γενομενης: Κομιστής του κειμένου της Ανταλκίδειας ειρήνης στην Ελλάδα ήταν ο σατράπης Τιρίβαζος, που σε συγκέντρωση α ντιπροσώπων των ελληνικών πόλεων και δείχνοντας τη βα σιλική σφραγίδα διάβασε το σχετικό κείμενο. (Βλ. και Ξενο φώντας Ελληνικά, Ε', ι). 54· φιλοτεχνότατος ών μικροίς τοις παιδίοις ... συνέπαιζεν: Ανθρώπινη στιγμή του σπουδαίου βασιλιά και πολεμιστή Αγησιλάου. Έπαιζε με τα παιδιά του καβαλώντας πάνω σε ένα καλάμι σε θέση ίππου. Και σήμερα αυτό το προφίλ τονί ζεται ιδιαίτερα για τους πολιτικούς ως στοιχείο καλών οικο γενειαρχών. 55· καλά τά διδασκαλία παρά Θηβαίων απολαμβάνεις: Βλέπε και τα αποφθέγματα του Λυκούργου, που «εκώλυε επι τούς αυτούς πολεμίους πολλάκις στρατεύεσθαι, ΐνα μή πολλάκις άμύνεσθαι εθιζόμενοι έμπειροι πολέμου γενωνται». 56. τον ’Επαμεινώνδαν... είρξε τής πόλεως, ολίγων οντων έν τf πόλει: Αναφορά σε μια από τις εκστρατείες του Θηβαίου στρα τηγού Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο, όπου απείλησε την ίδια τη Σπάρτη. Όμως, «οί Σπαρτιάται άτείχιστον έχοντες τήν πάλιν, άλλος άλλη διαταχθείς, μάλα ολίγοι δντες και φαινόμενοι, έφύλαττον τήν πάλιν». (Ξεν. Ελληνικά, ΣΤ', 5)· 57 · εν τή περ'ι τήν Μαντίνειανμάχη: Είναι η καταλυτικής σημασίας μάχη του 3^2 π.Χ., όπου σκοτώθηκε ο Επαμεινώνδας, εξέλειπε και η ηγεμονία των θηβών, και η Ελλάδα πέρασε σε «ακρισία και ταραχή», ό 405


πως σημειώνει στον επίλογο των «Ελληνικών»του ο Ξενο φώντας. Από την παρακμή θα εξέλθει η Ελλάδα με τους Μα κεδόνες βασιλείς Φίλιππο και Αλέξανδρο, που θα ταπεινώ σουν το Περσικό κράτος, μόνιμο διαιρέτη των ελληνικών πό λεων επί δύο σχεδόν αιώνες. 58. τών Λακεδαιμονίων τις καιρίως έπάταξε ν: Στον «Αγησίλαο» των Παράλληλων βίων (Κεφ. 35) ° Πλούταρχος αναφέρει το Λακεδαιμόνιο στρατιώτη που χτύ πησε με βέλος θανάσιμα τον Επαμεινώνδα, ονόματι Αντικράτη, ενώ ο Κορνήλιος Νέπωτας, Ρωμαίος ιστορικός, περιγρά φει τις συγκινητικές στιγμές των Θηβαίων στρατιωτών γύρω από τον τραυματισμένο ηγέτη τους. 59· επορεύθη δ Αγησίλαος εϊς Αίγυπτον: Τπέργηρος ο Αγησίλαος, ένα χρόνο μετά τη μάχη στη Μαντίνεια εξεστράτευσε με χίλιους μισθοφόρους στρατιώτες στην Αίγυπτο, γιατί η Σπάρτη είχε ανάγκη από χρήματα. Πήγε να βοηθήσει το βασιλιά Ταχώ στην εδραίωση του στο θρόνο, αλλά τελικά συντάχτηκε με τον αντίπαλό του Νεκτανάβη. Στην επιστροφή πέθανε στην Κυρηναϊκή και μεταφέρθηκε νεκρός στη Σπάρτη, όπου τάφηκε με μεγάλες τιμές. (Βλέπε και σημείωση 5)· 6θ. τή χειρ'ι «νίκην» προσέγραφε: Το τέχνασμα του Αγησιλάου στη δύσκολη στιγμή της μάχης με τη λέξη «νίκη» θυμίζει παρόμοια φαινόμενα με τους στρατηγούς και υπάτους των Ρωμαίων Μάρκελλο, Λεύκολο κ.ά. και το όραμα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου σε μια άλλη καθοριστική μάχη με το «εν τούτω νίκα». 4 ο6


ας, που παραθέτει εδώ ο Πλούταρχος, τον αντιδιαστέλλει από τον Άγη Α', γιο του Αρχιδάμου Β', της εποχής του Πελοποννησιακού πολέμου. 65. τό γιγνώσχειν άρχειν τε κα'ι άρχεσθαι: Το ίδιο απόφθεγμα αποδόθηκε νωρίτερα και στον Αγησί λαο. 66. τινές αί τον τόπον κατοικούσαι γυναίκες: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται και στον Αγησίλαο. (Βλ. σημείωση 46). 67. έκ τών Άβδήρων: Είναι η πόλη της Θράκης, η πατρίδα του Δημόκριτου. 68. έπαινούντων τινών Ήλείους: Οι Ηλείοι είχαν την ευθύνη της διοργάνωσης των Ολυ μπιακών αγώνων. 6g. Πέρινθος: Πόλη της Θράκης στην Προποντίδα, αποικία των Σαμίων, που καταλήφθηκε από το Φίλιππο Β' της Μακεδονίας. 70. Πρεσβεύων μόνος ηκε προς Φίλιππον: Χαρακτηριστική η απάντηση του Άγη προς το Φίλιππο Β'. Ούτε επί των ημερών του ούτε και επί Αλεξάνδρου συμβι βάστηκαν οι Σπαρτιάτες με την ιδέα ότι έχασαν τον πρώτο ρόλο στα ελληνικά πράγματα. Γι’ αυτό εξάλλου δεν ακολού θησαν το Μακεδόνα στρατηλάτη στην Ασία, που το τονίζει και στο επίγραμμα στις τριακόσιες πανοπλίες που έστειλε στην Ακρόπολη των Αθηνών μετά τη νίκη στο Γρανικό: «Αλέξανδρος και οί ®Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων...». 71. ηκουον παρά τοΰ πατρος οτι τά άνω κάτω γέγονεν 9 ~ παρ • αυτοίς: 407


ας, που παραθέτει εδώ ο Πλούταρχος, τον αντιδιαστέλλει από τον Άγη Α', γιο του Αρχιδάμου Β', της εποχής του Πελοποννησιακού πολέμου. 65. τό γιγνώσχειν άρχειν τε και άρχεσθαι: Το ίδιο απόφθεγμα αποδόθηκε νωρίτερα και στον Αγησί λαο. 66. τίνες αί τον τόπον κατοικούσαι γυναίκες: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται και στον Αγησίλαο. (Βλ. σημείωση 46). Gy. εκ τών Άβδήρων: Είναι η πόλη της Θράκης, η πατρίδα του Δημόκριτου. 68. επαίνουντων τινών ΊΙλείους: Οι Ηλείοι είχαν την ευθύνη της διοργάνωσης των Ολυ μπιακών αγώνων. 6g. Πέρινθος: Πόλη της Θράκης στην Προποντίδα, αποικία των Σαμίων, που καταλήφθηκε από το Φίλιππο Β' της Μακεδονίας. 70. Πρεσβεύων μόνος ηκε προς Φίλιππον: Χαρακτηριστική η απάντηση του Άγη προς το Φίλιππο Β'. Ούτε επί των ημερών του ούτε και επί Αλεξάνδρου συμβι βάστηκαν οι Σπαρτιάτες με την ιδέα ότι έχασαν τον πρώτο ρόλο στα ελληνικά πράγματα. ΓΥ αυτό εξάλλου δεν ακολού θησαν το Μακεδόνα στρατηλάτη στην Ασία, που το τονίζει και στο επίγραμμα στις τριακόσιες πανοπλίες που έστειλε στην Ακρόπολη των Αθηνών μετά τη νίκη στο Γρανικό: «Αλέξανδρος καί ο ί'Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων...». 71. ηκουον παρά τού πατρος οτι τά άνω κάτω γέγονεν παρ αυτοίς: 9

*

~

4 θ8


Σοφή η διαπίστωση του Άγη για το «χάσμα γενεών» στην εποχή του. Και πριν από αυτόν και μετά και μέχρι σή μερα και στο μέλλον αυτή η ιστορία θα επαναλαμβάνεται. Το πρόβλημα στους καιρούς της παγκοσμιοποίησης είναι να κρατήσουν οι λαοί τα χαρακτηριστικά της παράδοσής τους που απειλούνται με ισοπέδωση. 72 Άγις 6 νεώτερος: Πρέπει να πρόκειται για τον Άγη το Β’ (τον προηγούμε νο), γιατί τα χρόνια της ζωής του συμπίπτουν με το Δημάδη, γνωστό φιλομακεδόνα ρήτορα και πολιτικό της Αθήνας. 73· %Τιζ ό τελευταίος: Είναι ο βασιλιάς της Σπάρτης που μαζί με τον Κλεομένη επιχείρησε το 244 π.Χ. τη μεγάλη μεταρρύθμιση με παρα γραφή χρεών και διανομή της γης στους ακτήμονες. Το εγ χείρημα απέτυχε και ο Άγης (και η μητέρα του και η γιαγιά του) εκτελέστηκε το 241 π.Χ. (Βλ. και Παράλληλους βίους του Πλουτάρχου, όπου η μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Ά γη και του Κλεομένη παραλληλίζεται με την προσπάθεια του Γάιου και Τιβέριου Γράκχου στη Ρώμη). 74· Άκρότατος: Το όνομα αυτό φέρουν δυο βασιλείς της Σπάρτης στα τέ Λ / λ /' λη του 4- ου και στο πρώτο μισο/ του 3„ ου π.Α. αιώνα. 75· Αλκαμένης ό Τηλέκλου: Βασιλιάς της Σπάρτης (785-748), ένατος στη σειρά στα πλαίσια των Μεσσηνιακών πολέμων.

.

'

j6. Ά ναξανδρίδας:

Ο Αναξανδρίδας (57 °_525 π.Χ.) είναι ο πατέρας του Λε ωνίδα των Θερμοπυλών. Το πνεύμα του αποφθέγματος του 409


είναι ότι η εξορία είναι ασφαλώς ευνοϊκότερη από την εκτέ λεση για όποιον παραβιάζει τους νόμους της Σπάρτης. 77 · Ά νάξανδρός: Βασιλιάς της Σπάρτης την εποχή του β' Μεσσηνιακού πολέμου. y8. Άναξίλας: Με το όνομα αυτό αναφέρεται γιος ενός από τους βασι λιάδες της Σπάρτης Αρχιδάμου. 79 · Άνδροχλείδας: Καθώς αναφέρεται ως Λάκωνας πολεμιστής, κουτσός αλ λά γενναίος, δεν είναι ασφαλώς βασιλιάς της Σπάρτης. 8 ο. Άνταλχίδας: Είναι ο γνωστός Σπαρτιάτης ναύαρχος, που συμφώνησε με τους Πέρσες για την ταπεινωτική και επαίσχυντη Ανταλκίδεια ειρήνη του 387 π.Χ. Οι σχέσεις του με το βασιλιά Α γησίλαο βρίσκονταν σε αντιπαλότητα, όπως φαίνεται από τις εκ διαμέτρου αντίθετες δράσεις τους. (Βλ. και σημειώσεις 51 και 53)· 8ι. μυούμενος εν Σαμοθράκη: Στη Σαμοθράκη τελούνταν από τα πανάρχαια χρόνια τα Καβείρεια μυστήρια, δημιουργός των οποίων θεωρούνταν ο Ορφέας. Οι μεγάλες προσωπικότητες της αρχαιότητας κατά κα νόνα μυούνταν στα μυστήρια (Ελευσίνεια, Καβείρεια κ.ά.). Σε τελετή μύησης γνώρισε και ο Φίλιππος Β' ο Μακεδών στη Σαμοθράκη την Ολυμπιάδα. 82. από τού Κηφισού ... από τού Ευρώτα: Γνωστοί ποταμοί στην Αθήνα και τη Σπάρτη αντίστοιχα. 4 ΐο


83. απέχεις τά διδασκάλια: (Βλέπε και σημείωση 55)· 84. όρια. τάς έπιδορατίδας: Το ίδιο απόφθεγμα αποδίδεται και στον Αγησίλαο. (Βλ. σημείωση 28 και 29). 85. Άντιοχος: Έφορος στη Σπάρτη στα χρόνια του Φιλίππου του Μακε δόνα. 86. Άρευς (ό): Βασιλιάς της Σπάρτης από τον οίκο των Αγιδών, 26'>ς στη σειρά, τον 3° π.Χ. αιώνα. &7· Άριστων (ό): Βασιλιάς της Σπάρτης περί το 500 π.Χ., γιος του Αγασικλή. Η διατύπωσή του για τη συμπεριφορά κάποιου απέναντι φίλων και εχθρών ασφαλώς θυμίζει τη μεταγενέστερη του Σωκράτη «οΰδέ άδικούμενον δει άνταδικεΐν» (Πλάτωνος Κρίτων) και τη χριστιανική ρήση «εάν τις σε ραπίστ] επί τήν δεξιάν, στρέφον αότφ και τήν άλλην». 88. Χαρίλας: Χάριλλος ή Χαρίλας είναι το όνομα του βασιλιά της Σπάρτης, περί τον 9° π.Χ. αιώνα, που ως ανήλικος επιτρο πεύτηκε από το Λυκούργο, το μεγάλο νομοθέτη. 89. Άρχίδαμος ό Ξευξιδάμου: Πρόκειται για το βασιλιά της Σπάρτης της εποχής του ΙΙελοποννησιακού πολέμου (43 1-4 °4 π.Χ.), από τον οποίο πήρε το όνομα «Αρχιδάμειος πόλεμος» η πρώτη δεκαετία του πολέμου. Ο Θουκυδίδης (Ιστοριών Α', 79-80) επαινεί τη 4 ΐι


σωφροσύνη και τη σύνεσή του, καθώς στην κλειστή διάσκεψη των Λακεδαιμονίων πριν από την έναρξη του πολέμου εκφράr f tαυτου του πο Cεί τις αντιρρήσεις του για την αναγκαιότητα λέμου, αφού οι Αθηναίοι υπερέχουν έναντι των Λακεδαιμονί ων σε όλα. (Βλ. και Θουκυδίδου Ιστορίαι, Α' Τόμος, έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2005, με μετάφραση και σχόλια Α. Γιαγκόπουλου). go. Χαλκιοίκου τέμενος: Είναι ο ναός της Αθηνάς στη Σπάρτη με χάλκινη επένδυ ση στο εσωτερικό του. (Βλ. και σημείωση 13). 91. Διονυσίου, τού Σικελίας τυράννου: Είναι ο Διονύσιος ο Πρεσβύτερος (405-368 π.Χ.). Η σύνεση του Αρχιδάμου του υπαγόρευσε να μη δεχθεί τα πολυτελή ενδύματα του Διονυσίου για τις κόρες του, με δεδο μένη την απλότητα της ενδυμασίας των γυναικών στη Σπάρτη. 92. Άρχίδαμος 6 Αγησιλάου: Ο Αρχίδαμος (400-338 π.Χ.) του Αγησιλάου διακρίθηκε στη μάχη της Μαντίνειας, το 362 π.Χ., κατά των Θηβαίων του Επαμεινώνδα. Το 33^ βρέθηκε να πολεμά στο πλευρό των Ταραντίνων της Ιταλίας εναντίον των Μεσαπίων, όπου και σκοτώθηκε. Μάλλον η επιστολή του στο Φίλιππο Β' της Μακεδονίας μετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια, το 33 $ π.Χ., πρέπει να αποδοθεί σε άλλον αποστολέα. 93· οτε την προς Άρκάδας μάχην ε νίκησε ν: Στη δεκαετία 371-362 οι Σπαρτιάτες πολέμησαν πολλές φορές εναντίον των Αρκάδων, Ηλείων, Μαντινέων κ.ά. στο πλαίσιο της επιβολής των όρων της Ανταλκίδειας ειρήνης, 412


που ήταν ακόμη σε ισχύ. 94 · έν τω Πελοποννησιακό) πολεμώ: Δεν είναι ο γνωστός Πελοποννησιακός πόλεμος του 43 404 π.Χ., αφού ο Αρχίδαμος του Αγησιλάου δεν είχε γεννη θεί ακόμη, αλλά οι πολλές συγκρούσεις στην Πελοπόννησο της δεκαετίας 371-361 π.Χ. 95 · άπόλωλεν ανδρός άρετά: Προοίμιο διαπίστωσης της πολεμικής βιομηχανίας και των ηλεκτρονικών μέσων καταστροφής των καιρών μας, όπου την ανδρεία στα πεδία των μαχών την αντικατέστησε η χρή ση της ηλεκτρονικής τεχνολογίας. 96. Έπε'ι οΰκ έβούλοντο ... λύσαι τάς προς Αντίπατρον και Κρατερόν, τους Μακεδόνας, ομολογίας: Είναι η εποχή που ο Φίλιππος έχει πετύχει τη Φιλοκράτεια ειρήνη (346 π.Χ.) και έχει εμπλακεί σε πολέμους εναντί ον των Φωκέων κ.ά., έχει συγκαλέσει το Αμφικτυονικό Συνέ δριο και έχει επιβάλει «κοινή ειρήνη και ομόνοια» με τις πό λεις της νότιας Ελλάδας. Ασφαλώς οι Σπαρτιάτες δε βλέπουν με καλό μάτι αυτή την προέλαση των Μακεδόνων και την επιβολή τους στα πράγματα της νότιας Ελλάδας. Το νόημα της άποψης του βασιλιά Αρχιδάμου είναι ότι υποκρίνονται οι Μακεδόνες (σαν ήρεμα πρόβατα) με τις φι λειρηνικές τους κινήσεις και προθέσεις, μόλις όμως παγιώ σουν την εξουσία τους στις πόλεις της νότιας Ελλάδας, θα δείξουν το σκληρό τους πρόσωπο. Ο Αντίπατρος και ο Κρατερός, που αναφέρονται εδώ, σχετίζονται με γεγονότα στη νότια Ελλάδα (Λαμιακός Πό413


λεμος του 32Ζ μ.Χ. κ.τ.λ.) μετά το θάνατο του Αρχιδάμου. Ικανότατα υπάρχω ιστορικό ατόπημα yea το αποδομένο στον Αρχιδαμο, εδω, απόφθεγμα. 97 - βν τή προς Αντίπατρον μάχη περί Μεγάλην πάλιν: Είναι η κεραυνοβόλα επίθεση του αντιβασιλιά της Μακε δονίας, το 333 π.Χ., κατά των εξεγερμένων Σπαρτιατών, που οχι μονο δεν έχουν συνοδεύσει με δυνάμεις τους τον Αλέ ξανδρο στην εκστρατεία στην Ασία, αλλά συνεχίζουν τις επα φές τους μεσω του βασιλιά Άγη με τους Πέρσες και παίρνουν ενισχύεις απ’ αυτούς δέκα τριήρεις και τριάντα τάλαντα, (βλ. και Αρριανου Αλεξάνδρου Ανάβαση, Β' 11) 9 8. (Άναξί)βιος: Η κατάταξη των αποφθεγμάτων κατά χρονολογική σειρά των βασιλέων η άλλων που τα είπαν δημιουργεί εδώ πρό βλημα, καθώς πιθανόν το απόφθεγμα αυτό να αποδιδόταν σε κάποιον ονοματι Βίαντα ή Βίο. 'Ομω4 r| «όγχροοοή

«

Τ ’

,

„ τον

Sp<>" ‘ “ =

,

°

, μ',λλ'" °»νηγθ(*ί »« αποδοθεί το απόΛγμα « τ ο „ ο , Αναξίβω. Εξάλλου ,,ο ,ημ,ίο t0 α ί ρουσιαζει φθορά. , ° Αναξ^ 10ζ έδΡασε περιοχή περί το 400 π.Χ. και ειχε επαφες^ και με τον Ξενοφώντα κατά την «κάθοδο των Μυριων». (Βλ. και Ξενοφώντος Ελληνικά, Δ', 8). Σκοτώθηκε το 3«« π.Χ στην περιοχή κοντά στην Άβυδο του Ελλησπό ντου απο άνδρες του Ιφικράτη. 99 *Βρασίδας: Σπουδαίος Σπαρτιάτης στρατηγός κατά την περίοδο του


Πελοποννησιακού πολέμου. Σκοτώθηκε στη μάχη της Αμφίπολης το 4^1 π.Χ., όπως και ο αντίπαλός του Αθηναίος δη μαγωγός Κλέωνας. Το σχετικό απόφθεγμα με τον ποντικό αποδίδεται και στον Αγησίλαο (Βλ. σημείωση 15). 100. ασσα: Άλλος τύπος, δωρικός, του ουδετέρου της αναφορικής αντωνυμιας όστις (αντί ατινα η αττα). 101. τεθναξοΰμαι: Συντελεσμένος μέλλοντας, δωρικός τύπος, του ρήματος /

/

/

(V

f

t/

\

θνήσκω.

102. συνέβη αυτόν πεσείν έλευθεροϋντα τους επί Θρρκης "Ελληνας: Είναι η μάχη της Αμφίπολης (421 π.Χ.) κοντά στο Στρυμόνα ποταμό. Σημειωτέον ότι Θράκη ονομάζεται η πε ριοχή από τον Όλυμπο μέχρι τον Εύξεινο Πόντο από τους κλασικούς συγγραφείς. 103- ευγε, ω χοραγε: Την ίδια απάντηση στον υπεύθυνο του χορού έδωσε και ο Αγησίλαος. (Βλ. σχετικό απόφθεγμα). 104- Δαμίνδας: Λακεδαιμόνιος απλός πολίτης, γενναίος και άτρομο·, μπροστά στον κίνδυνο που απειλεί τη Σπάρτη από to Φίλιη πο Β' το Μακεδόνα, καθώς αρνήθηκε να συμμετάσχει (η Σπάρτη) στο Συνέδριο της Κορίνθου, που συγκάλεσε ο Φί λιππος μετά τη νίκη στη Χαιρώνεια (33 $ π.Χ.) για την ένω ση των Ελλήνων και την από κοινού εκστρατεία εναντίον των Περσών. 415


105- Δερχυλλίδαζ: Πιθανότατα έφορος της Σπάρτης το πρώτο μισό του 4 °J π.Χ. αιώνα (και όχι ο στρατηγός της Σπάρτης που νίκησε τον Τισσαφέρνη περί το 400 π.Χ.). Οι επαφές με το βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο (295-271 π.Χ.), για να αποκατασταθεί στο θρόνο της Σπάρτης ο καθαιρεμένος βασιλιάς Κλεώνυμος, το 272 π.Χ., διαχωρίζει τους δυο Σπαρτιάτες με το ίδιο όνομα. ΐθ 6 . Δημάρατος: Είναι ο εξόριστος βασιλιάς της Σπάρτης από το συμβασιλιά του Κλεομένη, που κατέφυγε στο βασιλιά των Περσών Δαρείο και που ακολούθησε στη συνέχεια τον Ξέρξη στην εκ στρατεία του στην Ελλάδα το 4 $° π.Χ., σπουδαίος σύμβου λός του. 107- Όρόντης: Αξιωματούχος στην αυλή των Περσών. ιθ 8 . άπαγαγόντος τινός τον ερώμενον: Οι σχέσεις εραστών και ερώμενων δεν ήταν πάντα εξιδανικευμένες. (Βλέπε και «Ερωτικό» και «Ερωτικές διηγήσεις» του Πλουτάρχου). 109- Φρύνις (ό): Περίφημος κιθαρωδός από τη Μυτιλήνη, περί το 43 ° π.Χ., κατηγορούμενος ότι «μετρίασε» τον ανδρικό και σοβα ρότατο χαρακτήρα της ελληνικής μουσικής. Γι’ αυτό και ο έ φορος της Σπάρτης Εκπρέπης του έσπασε την κιθάρα. 110. Εϋδαμίδας (ό): Βασιλιάς της Σπάρτης στα τέλη του 4°a π.Χ. αιώνα, γιος του Αρχιδάμου Β' και αδελφός του Άγη Γ'. 416


111. Ξενοκράτης: Ο φιλόσοφος Ξενοκράτης (394 "3 11 π.Χ.) καταγόταν από τη Χαλκηδόνα/Ηταν μαθητής του Πλάτωνα και ανέλαβε τη διεύθυνση της Ακαδημίας μετά το Σπεύσιππο. 112. κηλίκτας (ό): Το ουσιαστικό είναι δωρικός τύπος, αντί κηλητής, παράγωγο από το ρήμα κηλέω -ώ (= μαγεύω, σαγηνεύω). 113- Αλεξάνδρου κηρύξαντος έν Όλυμπιμ κατιέναι τούς φυγάδας: Πρόκειται για την αστραπιαία κάθοδο του Αλεξάνδρου, το 336 π.Χ., στη Θεσσαλία, Θήβα και Πελοπόννησο, όπου κατέ στειλε κάθε απόπειρα αμφισβήτησης της ηγεσίας της Μακε δονίας μετά τη δολοφονία του Φιλίππου Β'. 114· Μούσαις: Οι Μούσες είναι που εμπνέουν τους ποιητές να εξυμνή σουν τα κατορθώματα των γενναίων ανδρών. 115- οια τι κρινουσιν οι έφοροι: Για τις δικαιοδοσίες και τις υπερεξουσίες των πέντε εφό ρων στη Σπάρτη ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολι τεία» (8, 1-ζ) γράφει: <<Έφοροι ούν ικανοί μέν είσι ζημιοΰν ον αν βούλωνται, κύριοι δέ έκπράττειν παραχρήμα, κύριοι δέ και 9/ *»t \ ~ \ J ** / i t αρχοντας μεταξύ και καταπαυσαι και ειρξαι γε και περι φυχής εϊς αγώνα καταστήσαι». ιι6 . Ζευξίδαμος: Με το όνομα αυτό αναφέρονται δυο βασιλείς της Σπάρ της, ο γιος του Αρχιδάμου (περί το 718 π.Χ.) και ο γιος του Λεωτυχίδη (περί το 45° π.Χ.). Το απόφθεγμά του ότι «κρείσσων εστί 6 θάνατος τής Λ

\

/

/

f

V

417


ζωής» βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με τη Λυκούργεια ρήση r «εν » τή* πολει /ι αφετωτερος c / / εστί 9 οf καλός 1' υανατος /)' 9 οτι του—αισχροΰ βίου», όπως σημειώνει ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμο νίων Πολιτεία» (9, ι). 117· τ 'ον τήζ ελευθερίας δίκην ήττηθέντα: Eivat γνωστό ότι στη Σπάρτη δούλευαν στους αγρούς μό νο οι είλωτες. Γι’ αυτό ο Ηρώνδας απορεί, που κάποιος Αθη ναίος πολίτης καταδικάστηκε και έχασε την ελευθερία του, γιατί αρνούνταν να εργασθεί. ιι8 . Θεμιστεύς (ό): Μάντης που συνόδεψε το Λεωνίδα στις Θερμοπύλες και πρόβλεψε την έκβαση της μάχης (βλέπε και Ηροδότου Ιστο ρίες Ζ', 219). Θ Ηρόδοτος τον αναφέρει ως Μεγιστία, αλλά με την ίδια αντίδραση του Λεωνίδα που αναφέρεται εδώ για το Θεμιστέα. Συγκεκριμένα γράφει: «Τον μάντιν ος εΐπετο τή στρατίη ταΰτη, Μεγιστίη ν τον Άκαρνάνα, ... Λεωνίδης αποπεμ πων, ινα μη συναπολ ηται σφι». 119- Θεόπομπος: Βασιλιάς της Σπάρτης τον 8° π.Χ. αιώνα, στα χρόνια του οποίου έγινε ο α' Μεσσηνιακός πόλεμος (743'724 π.Χ.). 120. ίδών το Φιλίππου στρατόπεδον έν Ίσθμω: Ο Φίλιππος κατέβηκε για το Συνέδριο στον Ισθμό αμέσως μετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.). 121. καταγνόντων αυτού θάνατον τών εφόρων: Για τις δικαιοδοσίες των εφόρων στη Σπάρτη επί των πο λιτών και των βασιλέων βλέπε σημείωση 115. 122. Ίππόδαμος: Γενναίος στρατηγός της Σπάρτης. Προξενεί εντύπωση η 9

/

(V

\

/%

/

418

___________________ ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ___________________

συμμετοχή του σε εκστρατεία σε ηλικία 8θ ετών. (Αλλά και ο βασιλιάς Αγησίλαος κατά την εκστρατεία του στην Αίγυπτο ήταν 84 ετών!). 123· Ίπποκρατίδας: Βασιλιάς της Σπάρτης του 5°° π.Χ. αιώνα, πατέρας του Αγησιλάου. 124- άπαντήσαντος μειράχιον, ω ηκολούθει εραστής: Η σχέση εραστού με τον ερώμενο δεν ήταν πάντοτε ούτε εξιδανικευμένη ούτε αποενοχοποιημένη. Γι’ αυτό και ο νέος ε δώ κοκκινίζει από ντροπή. (Βλ. και «Λακεδαιμονίων Πολι τεία», Κεφ. 2, με μετάφραση και σχόλια Γ. Ράπτη). 125- Καλλιχρατίδας: Ναύαρχος των Σπαρτιατών την εποχή του Πελοππονησιακού πολέμου. Εμφορούνταν από πανελλήνια αισθήματα και με πόνο ψυχής έβλεπε την τότε ηγεσία των Σπαρτιατών να εκλιπαρεί βοήθεια από τους Πέρσες, πράγμα που εξανα γκάσθηκε να κάνει και ο ίδιος, βαριά ταπεινωμένος και εξορ γισμένος έξω από την πόρτα του Κύρου. Εκεί ξέσπασε λέγοντας «άθλιωτάτους είναι τούς'Έλληνας οτι βαρβάρους χολαχευουσι ενεχα αργυρίου, φάσχων, αν σωθή οίχαδε, χατά γε τό αυτού δυνατόν διαλλάξειν Αθηναίους και Λακεδαιμονίους». (Βλ. και σχόλιο μας ι ι ο στον Α' τόμο, Κεφ. 6, των «Ελληνικών» του Ξενοφώντα, έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2002). Ο Καλλικρατίδας σκοτώθηκε στη ναυμαχία των Αργινουσών το 406 π.Χ. 126. Λύσανδρος: Ο ναύαρχος των Λακεδαιμονίων και νικητής των Αθη419


ναίων στους Αιγός ποταμούς το 4°4 π.Χ. (Περισσότερα βλέ πε στα κεφάλαια με τα αποφθέγματά του παρακάτω). 127- παραγενόμενος προς Κόρον... επί χρήματα τω ναυ' τικώ: Είναι το εξοργιστικό περιστατικό που μνημονεύει ο Ξενο φώντας στα «Ελληνικά» του. (Βλ. και σημείωση 125). 128. όποιοι άνδρες εϊσι οι ’Ίωνες: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται και στον Αγησίλαο. (Βλέπε τα αποφθέγματά του στο οικείο κεφάλαιο). 129- Κόρου προπέμφαντος... ξένια αυτώ: Η επιστροφή των δώρων που έστειλε ο Κύρος στον Καλλικρατίδα δείχνει τον αγέρωχο χαρακτήρα του και αποτελεί έμπρακτη απάντηση του Σπαρτιάτη ναύαρχου στην ποθούμενη τακτική που έπρεπε να ακολουθήσουν οιΈλληνες απέναντι των Περσών. 130. περι τάς Άργινουσας: Είναι η ναυμαχία του 4°6 π.Χ. της τρίτης φάσης του Πελοποννησιακού πολέμου, όπου σκοτώθηκε ο Σπαρτιάτης ναύαρχος Καλλικρατίδας και θριάμβευσαν οι Αθηναίοι. Όμως ot νικητές δεν περισυνέλεξαν τους νεκρούς και οι Αθηναίοι κα ταδίκασαν τους ναυάρχους τους σε θάνατο, μια καταδίκη ε ντελώς παράλογη, καθότι ο πόλεμος συνεχίζεται. Μόνη φωνή διαμαρτυρίας ήταν η φωνή του Σωκράτη, που έτυχε τότε να είναι «επιστάτης» των πρυτάνεων. Την αλόγιστη αυτή πράξη τους την πλήρωσαν οι Αθηναίοι μετά από λίγο στους Αιγός ποταμούς, αφού είχαν αφήσει ουσιαστικά «ακέφαλο» το ναυ τικό τους. 131· άποθανόντος γαρ μου, οΰδεν ή πατρίς ελαττωθήσε420


ται: Ο Καλλικρατίδας, όπως φαίνεται και από την απάντηση στο μάντη που πρόβλεψε το θάνατό του στη ναυμαχία των Αργινουσών, είναι μια από τις συμπαθέστερες φυσιογνωμίες του αρχαίου κόσμου. 132. Κλεόμβροτος: Είναι ο Κλεόμβροτος ο Α', βασιλιάς της Σπάρτης από το 380 ως το 371 π.Χ. Εξεστράτευσε επανειλημμένα εναντίον των Θηβαίων και σκοτώθηκε στη μάχη των Λεύκτρων (371 π.Χ.). 133- Κλεομένης: Βασιλιάς της Σπάρτης (520-487)· Διακρίθηκε στον πό λεμο εναντίον των Αργείων. Η πόλη τελικά σώθηκε με τη γενναία άμυνα των γυναικών με αρχηγό τους την ποιήτρια Τελέσιλλα. (Βλ. και Ηροδότου Ιστορίες, Στ, 77 και τη συνέ χεια των αποφθεγμάτων στο παρόν κεφάλαιο). 134 · Πολυκράτης: Ονομαστός τύραννος της Σάμου περί τα τέλη του 60Uπ.Χ. αιώνα. Πιάστηκε αιχμάλωτος από τον Πέρση σατράπη Ορόντα και κρεμάστηκε στη Μυκάλη, απέναντι από τη Σάμο. 135· εί και χελιδών περ'ι αϋτής ελεγε ν: Το νόημα του αποφθέγματος αυτού είναι ότι ο Κλιομίνη·'. (και οι Σπαρτιάτες γενικότερα) δεν έβλεπαν να υπάρχει ατούς σοφιστές αντιστοιχία των λόγων με τα έργα τους. Μιλούσαν απλά θεωρητικά για την ανδρεία χωρίς να έχουν εμπειρίες από συμμετοχή τους σε μάχες. 136. άναμαχεϊσθαι: Η λέξη (το απαρέμφατο) σε σχέση με το «μαχεΐσθαι» 421


διαφέρει κατά δυο συλλαβές της πρόθεσης. Μ’ αυτό «παίζει» στο απόφθεγμα αυτό ο Κλεομένης. 137- ώς ουτος παρ' εμού ζωμοποιός: Το ίδιο απόφθεγμα αποδόθηκε νωρίτερα στον Αρχίδαμο του Ζευξιδάμου. Δείχνει, ασφαλώς, την κακή σχέση των Σπαρτιατών, και μάλιστα βασιλέων, προς τους ανθρώπους των γραμμάτων και τεχνών (όπως και με το σοφιστή της σημείωσης 135)· Χαρακτηριστική είναι, αντίθετα, η Αρετή του Αλεξάνδρου που επισημαίνει ο Πλούταρχος, με την αμέριστη συμπαρά στασή του σε κάθε μορφή πνευματικής και καλλιτεχνικής δραστηριότητας. (Βλ. Περί της Τύχης και Αρετής Αλεξάν δρου, Β' Λόγο του Πλουτάρχου στον παρόντα τόμο). 138. Μαιάνδριος: Τύραννος της Σάμου μετά τον Πολυκράτη. Κατέφυγε στη Σπάρτη, γιατί η πόλη του βρίσκεται πάλι σε πόλεμο με τους Πέρσες. Εφαρμόστηκε απέναντί του με πρόταση του βασιλιά Κλεομένη ο νόμος της ξενηλασίας, για να μη διαφθαρούν οι πολίτες από τα πολυτελή σκεύη που έφερε μαζί του, για να τους τα δωρίσει. 139· Κλεομένης ό Κλεομβρότου: Είναι ο Κλεομένης Β’ (370-3°9 π.Χ.), ο γιος του Κλεόμβροτου που σκοτώθηκε στη μάχη των Λεύκτρων (το 371 π.Χ.). 140. Λαβώτας: Πανάρχαιος βασιλιάς της Σπάρτης, εγγονός του Λυκούρ γου. Ο τύπος του ονόματος είναι δωρικός, αντί Λεωβότης. ι 4ι. Λεωτυχίδης: 422


Ο Λεωτυχίδης Α’ είναι βασιλιάς της Σπάρτης τον 7 ° αι ώνα, εποχή των Μεσσηνιακών πολέμων. 142. Λεωτυχίδης ό Άρίστωνος: Βασιλιάς της Σπάρτης, ως Λεωτυχίδης Β' (491-469 π.Χ.). Το απόφθεγμα με τους γιους του Δημάρατου, εξόρι στου Σπαρτιάτη βασιλιά στην αυλή του Δαρείου και του Ξέρξη, τον αντιδιαστέλλει χρονολογικά από το Λεωτυχίδη Α'. 143· ζλ λ ' εί ή κλε'ις τω δράκοντι περιειλίχθη: Το απόφθεγμα έχει το αντίστοιχο με το σημερινό: «Είδη ση δεν είναι αν σκύλος δάγκωσε άνθρωπο, αλλά αν άνθρωπος δάγκωσε σκύλο». 144· Φίλιππος όρφεοτελεστης: Πρόκειται για αγύρτες της αρχαιότητας που περιέφεραν ανά τις πόλεις τις δυνατότητές τους να μυούν στα Ορφικά μυστήρια, υποσχόμενοι «σωτηρία της ψυχής και ευδαιμονία στον άλλο κόσμο», δίκην «συγχωροχαρτίων» του μεσαίωνα. 145· Λέων: Βασιλιάς τη Σπάρτης στα τέλη του Jm π.Χ. αιώνα, γιος του Ευκρατίδη. 146. Λεωνίδας: Είναι ο γενναίος βασιλιάς της Σπάρτης, που μι τριακό σιους συμπολίτες του Σπαρτιάτες στρατιώτες c/imt μοτ/όμι νος στα στενά των Θερμοπυλών, το ,]8ο π.Χ., στην προσπκ θεια να εμποδίσει τις εκατοντάδες χιλιάδες των Ι Ιιρσών στρατιωτών του Ξέρξη να υποτάξουν την Ελλάδα. Το όνομά του λειτουργεί και σήμερα αμφίδρομα με τη λέξη ήρωας, ως σύμβολο απαράμιλλου ηρωισμού. 147· Χαρίεν, εί υπο σκιάν αυτοίς μαχεσόμεθα: 423


Τα βέλη των εχθρών ήταν τόσα πολλά στις Θερμοπύλες που θα έκρυβαν τον ήλιο! Η απάντηση «τόσο το καλύτερο- θα πολεμήσουμε υπό σκιά» είναι από τις πλέον ευφυείς από αγέ ρωχους μαχητές, αποφασισμένους να επιτελέσουν το ύψιστο καθήκον για την υπεράσπιση της πατρίδας, κάτω από ο ποιαδήποτε συνθήκες. (Ο Ηρόδοτος αποδίδει αυτά τα λόγια σε γενναίο Σπαρτιάτη στρατιώτη). 148. εί τά χαλά τού βίου γιγνώσχοις... άπιστης αν: Ο υποθετικός αυτός λόγος έχει κάποια ιδιαιτερότητα ως προς τις εγκλίσεις του. Μοιάζει να είναι της αόριστης επανά ληψης, ενώ δεν είναι αυτού του είδους. Νοηματικά είναι του απραγματοποίητου (β' είδους), αλλά η υπόθεση έπρεπε να βρίσκεται σε παρατατικό/ίσως ο Πλούταρχος να παρασύρθη κε στην έγκλιση και έθεσε ευκτική (του πλαγίου λόγου;) γιατί προηγήθηκε ιστορικός χρόνος {αντέγραφε). Όμως ο λόγος εί ναι ευθύς και όχι πλάγιος. Πρόκειται ασφαλώς περί σολοικι σμού, παράβασης δηλαδή των συντακτικών κανόνων. 149- μολών λαβέ: Η ηρωική απάντηση του Λεωνίδα στον Ξέρξη, δυο λέξεις που δι'απέρασαν τους Έλληνες μαχητές στη διαδρομή της Ι στορίας των αιώνων. (Η μετοχή αορίστου μολών, από το εμολον, αόρ. του ρ. βλώσχω - έρχομαι). 150. παρήγγειλε τοις στρατιώταις άριστοποιεΐσθαι ώς έν 'Αώου δειπνησομένους: Η περιγραφή του Ηροδότου για την προετοιμασία του στρατού του Λεωνίδα λίγο πριν από τη μάχη των Θερμοπυ λών έχει τα στοιχεία γιορτής! Λούστηκαν, κτενίστηκαν, πή ραν το πρόγευμα τους και ρίχτηκαν στη μάχη άτρομοι. Κι 424


είχε επισημάνει ο βασιλιάς τους ότι το δείπνο θα το έπαιρναν στον Άδη ... 1 5 1 . σκυτάλας δου'ς: Η σκυτάλη είναι μικρή ξύλινη βέργα, πάνω στην οποία τύλιγαν την επιστολή με συνήθως μυστικό περιεχόμενο και την έστελναν στους παραλήπτες. Άλλος τρόπος αποστολής μυστικών γραπτών μηνυμάτων ήταν η «δελτος», κάτι σαν το σημερινό «τάβλι». (Βλ. και Ευριπίδου «Ιφιγένεια εν Ταύροις», στ. 746 )· 1 5 2 . πάλαι ηδει ν οτι άποθανείν αυτόν εδεί: Η γνώριμη στάση των Σπαρτιατών απέναντι στο θάνατο. Στους γονείς ενδιέφερε αν τα παιδιά τους πέθαναν αγωνιζόμενα γενναία στη μάχη και δεν επέδειξαν δειλία. Το ίδιο πνεύμα διέπει και τους Αθηναίους. «Ού γαρ αθανάτους σφίσι παίδας ηύχοντο γενέσθαι άλλ' αγαθούς κφ'ι ευκλεείς», ση μειώνει ο Πλάτωνας στο Μενέξενο (247)· 1 5 3 · Λυκούργος: Ο μεγάλος νομοθέτης της Σπάρτης, περί τα τέλη του 9°“ π.Χ. αιώνα, πιθανόν και μυθικό πρόσωπο, στο οποίο απέδιδαν οι Σπαρτιάτες την οργάνωση της Πολιτείας τους με «ακίνη τους νόμους». (Βλέπε και «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» του Ξενοφώντα και «Λυκούργο» του Πλουτάρχου). 15 4 · δύο σκύλακας: Το παράδειγμα με τα δυο σκυλιά αποδεικνύει πόσο η α γωγή επηρεάζει αποφασιστικά τη διαμόρφωση του χαρακτή ρα του ανθρώπου. 155· αναδασμόν τής γής: Μια από τις σπουδαιότερες μεταρρυθμιστικές ενέργειες ό425


σων επιχείρησαν γενναίες μεταβολές στο κοινωνικό σύστημα των χωρών τους. (Βλ. και «Άγης και Κλεομένης» και «Τιβέριος και Γάιος Γράκχος» των Παραλλήλων βίων του Πλουτάρχου). 156. ύστερον διερχόμενος εξ αποδημίας: Και για το νομοθέτη των Αθηνών Σόλωνα αναφέρεται α ποδημία, για να διαπιστωθεί κατά την επιστροφή του η ε φαρμογή των θεσπισμένων νόμων. 157· τών χρεών άποχοπάς: Απαλλαγή χρεών έκανε και ο Σόλωνας. Το ίδιο αργότερα για τους στρατιώτες του έκανε και ο Αλέξανδρος, αναλαμβά νοντας όμως ο ίδιος να ξεπληρώσει τα χρέη τους, πράγμα που επικαλείται ο Πλούταρχος στο «Περί Τύχης ή Αρετής Αλεξάνδρου», για να τονίσει την ανωτερότητα του Μακεδόνα βασιλιά έναντι όλων των άλλων μεγάλων και καταξιωμένων ανδρών του αρχαίου κόσμου. 158. μόνω δέ τω σιδηρώ νομίσματι προσεταξε χρήσθαι: Για την κατάργηση των χρυσών και αργυρών νομισμάτων και τη σκοπιμότητα της πράξης αυτής του Λυκούργου ο Ξε νοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. 7) σημειώ νει: «Πρώτον μέν νόμισμα τοιούτον χατεστήσαντο, δ δεκάμνων μόνον αν εϊς οικίαν είσελθόν οΰποτε δέσποτας ουδέ οίκε'τας λάθοι ' και γαρ χώρας μεγάλης και άμάξης αγωγής δε'οιτ’ αν. Χρυσίον δέ και άργύριον έρευνάται. και αν που φανή. δ έ'χων ζημιούται. Τ ούν άν εκεί χρηματισμός σπου δαίοι το, ενθα ή κτήσις πλείους λύπας ή ή χρήσις εϋφροσυνας 426


παρέχοι;». 159· ξενηλασίαν έποιήσατο: Ο γνωστός νόμος του Λυκούργου στη Σπάρτη που απα γόρευε να μπουν στην πόλη έμποροι, σοφιστές, μάντεις κ.ά., για να μην επηρεάσουν με τις δραστηριότητές τους την απλή και άκρως ελεγχόμενη ζωή των Σπαρτιατών. Την εφαρμογή του αναφέρει ο Πλούταρχος για τον τύραννο της Σάμου Μαιάνδριο στα αποφθέγματα του Κλεομένη, γιου του Αλεξανδριδη. (Βλ. στα οικεία αποφθέγματα). 16ο. Αίγιναία μ να: Το γνωστό και βαρύ νόμισμα κοπής της Αίγινας, βάρους πάνω από 600 σημερινά γραμμάρια. ι6 ι. οτι ό πλούτος τυφλός: Το θέμα διαπραγματεύεται και ο κωμικός ποιητής Αρι στοφάνης στο ομώνυμο έργο του «Πλούτος». ΐ6ζ. Άγιδος τοϋ βασιλεως (καταπεπολεμήκει δ' Αθη ναίους): Πρόκειται για τον Άγη Α', γιο του Αρχιδάμου Β', που κυ ρίευσε την Αθήνα στο τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. Είναι χαρακτηριστική η αντιμετώπισή του από τους εφό ρους της Σπάρτης, γιατί δεν πειθάρχησε, μετά τη νίκη και την επιστροφή στη Σπάρτη, στους νόμους να δειπνήαα ο ια κοινά συσσίτια με τους Σπαρτιάτες. II τάξη και η πειθαρχία τηρούνται από όλους ανεξαιρέτως κάτω από οποιοδήποτε συνθήκες. 163. καταφυγών εϊς το ίερον τής Χαλκιοίκου Άθηνας: Είναι ο γνωστός ναός στη Σπάρτη προς τιμή της Αθηνάς με τη χάλκινη επένδυση. Η καταφυγή του Παυσανία εκεί α 4^7


ποσκοπεί στη σωτηρία του από την καταδίωξη, γιατί ήταν άσυλο ο ιερός χώρος και κάθε άσκηση βίας στους ικέτες του ναού ήταν πράξη ιεροσυλίας. Στον ίδιο ναό προσέφυγε και ο βασιλιάς Παυσανίας αργότερα, όταν κατηγορήθηκε για προ δοσία λόγω των επαφών του με τον Πέρση βασιλιά μετά τη μάχη στις Πλαταιές (479 π.Χ.), με το γνωστό άδοξο τέλος του. 164. οροφήν άπ'ο πελέκεως... θύραν δ’ άπ'ο πρίονος: Κλασική περίπτωση απαγόρευσης πολυτελών κατασκευ ών στη Σπάρτη από το Λυκούργο. Το σπίτι είναι χώρος α νάπαυσης και όχι επίδειξης πλούτου ... 165. εί τετράγωνα παρ’ αυτοίς ξύλα φύεται: Ασφαλώς η ερώτηση αυτή του βασιλιά Λεωτυχίδη είναι ειρωνική. (Ο Πλούταρχος δεν αναφέρει αυτό το απόφθεγμα στο οικείο κεφάλαιο για το Λεωτυχίδη). ι66. διά τι έκώλυσεν επί τους αυτούς πολεμίους πολλάκις στρατεύεσθαι: Βλέπε και τα αποφθέγματα του Αγησιλάου και Ανταλκίδα παραπάνω. 167. διά τ ί τά σώματα τών παρθένων δρόμοις και πάλαις ... διεπόνησε: Η νομοθεσία του Λυκούργου προβλέπει εκγύμναση και των νεανίδων. Ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεί α» (Κεφ. ι) σημειώνει: «Σωμασκεϊν έταξε ν ούδέν ήττον τό θήλυ τού οίρρενος φύ λου' έπειτα δέ δρόμου καί ισχύος, ώσπερ καί τοις άνδράσιν, οΰτως καί ταίς θηλείας αγώνας προς άλλήλας έποίησε. νομίζων έξ άμφοτέρων ισχυρών καί τά εκγονα έρρωμενέστερα 428


γίγνεσθαι». Έτσι εξηγείται και η συμμετοχή της Κυνίσκας σε αγώνες αρματοδρομίας στην Ολυμπία. (Βλ. και αποφθέγματα Αγη σιλάου). ι68. μόναι τών ανδρών άρχετε υμείς αί Λάκαιναι: Με όση υπερβολή κι αν λέγεται αυτό στη γυναίκα του Λεωνίδα Γοργώ από μια ξένη, αποδεικνύει ότι ο ρόλος της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα είναι πολύ σημαντικός και πολύ διαφορετικός από το res των Ρωμαίων. 169. εΐρξας τούς αγάμους: Η νομοθεσία της Σπάρτης εφάρμοζε ένα είδος κοινωνικού ρατσισμού για τους ανύπαντρους. Χρέος τους ήταν να δη μιουργήσουν οικογένεια και να δώσουν στην πατρίδα γενναί ους απογόνους. Μάλιστα είχε καθορισθεί και η καταλληλότε ρη ηλικία για γάμο. Ο Λυκούργος «έταξε έν άκμαϊς τών σωμάτων τούς γάμους ποιεϊσθαι, και τούτο συμφέρον τή εύγονίρ νομίζων» (Ξενοφώντα, «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», Κεφ. 2). 170. τών νεωτέρων τις έδρας ούχ ύπεΐξεν: Ήταν δείγμα απαράβατου σεβασμού στη Σπάρτη να πα ραχωρούν οι νέοι τη θέση τους στους μεγαλύτερους τους, πράξη ευγένειας μέχρι και σήμερα. 171. τον γεγαμηκότα άπεϊρξε μή συγκοιμάσθαι τή γεγαμημένϊ): Ο έλεγχος ακόμη και της σεξουαλικής επαφής των αν δρών της Σπάρτης και το σκεπτικό του αναφέρονται και από τον Ξενοφώντα στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. ι): «Όρων τούς άλλους άμέτρως ταΐς γυναιξι συνόντας, κα'ι τού 429


του τάναντία εγνω' εθηκε γαρ αίδεισθαι μέν είσιόντα όφθήναι. αίδεΐσθαι δ’ έξιόντα. Ουτω δέ συνόντων ποθεινοτερως μέν ανάγκη σφών αυτών εχειν, έρρωμενεστερα δέ γίγνε σθαι, εί τι βλάστοι οΰτω, μάλλον ή εί διάκοροι άλλήλων είεν». Η σχεδόν ταυτόσημη φρασεολογία του Πλουτάρχου προς τον Ξενοφώντα αποδείκνυε! την πρόσβαση του Χαιρώνειου συγγραφέα στα έργα του Αθηναίου ιστορικού για την ανθολό γηση των αποφθεγμάτων του. ι γ ζ. προτερον άπιστον είναι το της μοιχείας παρ αυταις: Η αντιμετώπιση των εξωσυζυγικών σχέσεων κατά τη Λυκούργεια νομοθεσία έχει ιδιόμορφα χαρακτηριστικά. Ο Ξενο φώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. Α', 6-ιθ) ση μειώνει: «Εί μεντοι συμβαίοι γεραιώ νεαν γυναίκα εχειν ... έποίησε, όποιου ανδρός σώμα τε και φυχήν άγασθείη, τούτον επαγαγομενω τεκνοποιήσασθαι». Στην Αθήνα η μοιχεία τιμωρούνταν με θάνατο, αν ο μοι χός άνδρας συλλαμβανόταν στην κρεβατοκάμαρα του απατημένου συζύγου. (Βλ. και Λυσία «Υπέρ του Ερατοσθένους φόνου», έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2002, με μετάφραση και σχόλια Γ. Ράπτη). 173- σί>πρώτος έν τή οίκίμ σου ποίησον δημοκρατίαν: Τελούσε σε επίγνωση ο Λυκούργος των δυσκολιών που συνεπάγεται το δημοκρατικό πολίτευμα (από τότε μέχρι τώ ρα). 174- οπού ή χείρ ουκ άντιτείνεται: Η ανάταση του χεριού ή του δακτύλου ήταν σημείο πα ραίτησης από τον αγώνα και παραδοχή της ήττας σε πολλά f

9/

9

\

43ο

~

/

·

9

___________________ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΤΑ___________________

αγωνίσματα. (Βλ. και «Οι Ολυμπιακοί αγώνες του 448 π.Χ., Π. Πισσάνου με κείμενα Γ. Ράπτη). 175· πυργομαχεΐν άπεϊπεν: Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα που παρέχουν οι πύργοι και τα τείχη έναντι των μαχομένων να τα κυριεύσουν, με α ποτέλεσμα να φονεύονται γενναίοι πολεμιστές ακόμη και από γυναίκες ή και παιδιά που πολεμούν από ψηλά, έκαναν το Λυκούργο να νομοθετήσει να αποφεύγουν οι Σπαρτιάτες επι χειρήσεις κατάληψης τειχών και να πολεμούν τους αντιπά λους τους στα ίσα, σώμα με σώμα. Εκεί ήταν ασυναγώνιστοι. 176. Λευκοθέα: Είναι η Ινώ, κόρη του βασιλιά των Θηβών Κάδμου και της Αρμονίας. Η παράδοση έλεγε ότι τιμωρήθηκε από τον Ποσειδώνα και λατρευόταν ως θεά της θάλασσας με το όνο μα Λευκοθέα. 177· επεμελοντο οι Σπαρτιάται και τής κόμης: Ο λόγος που επιτρεπόταν να διατηρούν οι νέοι μακριά και φροντισμένη κόμη στη Σπάρτη σύμφωνα με τη νομοθεσία του Λυκούργου αναφέρεται και στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», Κεφ. 11, του Ξενοφώντα: «Έφήκε δέ και κομά ν τοις υπέρ τήν ηβητικήν ηλικίαν, νομίζων ου'τω και μείζους αν καί ε’λευθεριωτέρους κα'ι γοργοτέρους φαίνεσθαι». Στην Αθήνα τους ... μακρυμάλληδες τους κατηγορούσαν οι καθωσπρέπει Αθηναίοι για αναρχικούς. (Βλ. «Τπέρ Μαντιθέου» λόγο του Λυσία, τόμος ι οζ των εκδόσεων Ζήτρος, Θεσ σαλονίκη 2002, με μετάφραση και σχόλια Γ. Ράπτη). 178. οΰτε γενναΐον οΰτε Ελληνικόν φονεύειν τους παρακεχωρηκότας: 431


Το δίκαιο του πολέμου σε μια αποτίμηση πολύ υψηλή, ό σο μπορεί να είναι τέτοια σε πεδία μάχης. Σήμερα οι ισχυροί της γης είναι κατώτεροι πολλές φορές και από αυτή την πανάρχαια εποχή με βομβαρδισμούς αμάχων, επονείδιστους φό νους κ.τ.λ. 179· Λύσανδρος: Είναι ο περίφημος ναύαρχος των Σπαρτιατών, νικητής των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς το 404 π.Χ., που κα τέλαβε ύστερα και την Αθήνα και επέβαλε τους όρους της ει ρήνης. Για τη ζωή και τη δράση του αναφέρεται ο Πλούταρ χος στο ομώνυμο έργο των Παράλληλων βίων του συγκρίνοντάς τον με το Σύλλα. (Βλ. και σημείωση 45’ στα αποφθέγ ματα με τον Αγησίλαο). ι8ο. Διονυσίου... πέμφαντος ίμάτια πολυτελή: Είναι ο τύραννος των Συρακουσών (405-367), σύγχρονος του Λυσάνδρου και σύμμαχος στα πλαίσια των πολέμων της Σπάρτης και αργότερα, όπως πολλές φορές αναφέρεται βοήθειά του στους Σπαρτιάτες στα «Ελληνικά» του Ξενοφώντα. Η άρνηση του Λύσανδρου να δεχθεί τις πολυτελείς στολές του Διονυσίου για τις κόρες του, αλλά και η παλινδρόμησή του στη συνέχεια, καθώς και οι κατηγορίες των Σπαρτιατών (και του Αγησιλάου) εναντίον του, δείχνουν ότι ο ναύαρχος έχει ξεφύγει από το Σπαρτιατικό πλαίσιο της λιτότητας. Ακόμη και ανατροπή του πολιτεύματος σχεδίαζε. (Βλ. και σχετικά αποφθέγματα Αγησιλάου). Το ίδιο απόφθεγμα απο δίδεται και στον Αρχίδαμο του Ζευξιδάμου. ΐ8 ι. δπου μή έφιχνεΐται ή λεοντή, προσραπτέον είναι τήν αλωπεκήν: 43 2


Στην πατροπαράδοτη ευθύτητα και γενναιότητα που υ παγορεύει το καθεστώς της Σπάρτης (η λεοντή του Ηρακλή) ο Λύσανδρος φρονεί ότι μπορεί να χρησιμοποιεί και τεχνά σματα της πονηρής αλεπούς ... ι8ζ. νικήσας τούς Αθηναίους εξ ενεδρας περ'ι τούς Αιγός ποταμούς: Στη νίκη στους Αιγός ποταμούς ο Λύσανδρος εκμεταλ λεύτηκε την απουσία των πληρωμάτων των Αθηναϊκών κα ραβιών, που είχαν αποβιβασθεί στην ξηρά. Εκεί αποδεκάτισε πάνω από 3·000 ναύτες το 4°4 π.Χ. και στη συνέχεια «έαλώκεσαν αί Αθήναι». 183. όρθοϊς τοις δόρασιν ή κεκλιμενοις διαπορεύτηται τήν χώραν αυτών: Την ίδια ερώτηση έκανε και ο Αγησίλαος. (Βλ. τα σχετι κά αποφθέγματα). 184. έν Σαμοθράκη χρηστηριαζομένω αυτώ: Περίπου την ίδια ερώτηση έκανε ο ιερέας των Ορφικών μυστηρίων της Σαμοθράκης και στον Ανταλκίδα, όταν επι σκέφτηκε το ιερό, για να μυηθεί. (Βλ. τα σχετικά αποφθέγμα τα). 185. Πέρσου ερωτήσαντος: Είναι γνωστές οι καλές σχέσεις του Λύσανδρου με τους Πέρσες (Κύρο κ.ά.), αφού αυτοί τον χρηματοδότησαν για τη ναυπήγηση πλοίων με τα οποία πέτυχε τη νίκη στους Αιγός ποταμούς. Λίγο νωρίτερα το ναυτικό της Σπάρτης είχε υπο στεί μεγάλη καταστροφή στις Αργινούσες. ΐ86. Χρόνω ύστερον μετά τήν τελευτήν: Ο Λύσανδρος σκοτώθηκε κατά την πολιορκία της Αλιάρ433


του, κατά το Βοιωτικό ή Κορινθιακό πόλεμο. Οι σχέσεις του με τον Αγησίλαο δεν ήταν οι πλέον αγα στές. (Βλ. και αποφθέγματα Αγησιλάου). Ο Λύσανδρος είχε αποθρασυνθεί, ιδίως μετά την κατάληψη και της Σάμου και τις υπερβολικές τιμές που του επιφύλαξαν οι Σάμιοι, αφού τα Ηραία τα μετονόμασαν σε Λυσάνδρεια και τελούσαν θυσίες προς τιμή του. 187. Ναμέρτης: Πιθανότατα έφορος της Σπάρτης, αφού στέλνεται ως πρε σβευτής. Το απόφθεγμά του ότι η ατυχία του είναι η αιτία που του έχει δημιουργήσει τις πολλές του φιλίες έχει διαχρονική ση μασία, αφού «πιστόν φίλον έν χινδύνοις γιγνώσχεις» και κα τά τη λαϊκή σοφία «ο καλός φίλος στην ανάγκη φαίνεται». 188. Νίχανδρος: Βασιλιάς της Σπάρτης στις αρχές του 8°“ π.Χ. αιώνα, γιος του Χάριλλου, που επιτροπεύτηκε από το μεγάλο νομοθέτη Λυκούργο. 189. διά τιχωμώσι κα'ι πωγωνοτροφούσι: Για τους λόγους που οι Λακεδαιμόνιοι τρέφουν κόμη βλέ πε και σημείωση 176. Εδώ ο Νίκανδρος προσθέτει και άλλη εξήγηση, το αδάπανο δηλαδή του καλλωπισμού. 190. Πανθοίδας: Λακεδαιμόνιος αρμοστής στο Βυζάντιο μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου. 191. Παυσανίας 6 Κλεομβρότου: Είναι ο αδελφός του βασιλιά .Λεωνίδα που έπεσε στις Θερμοπύλες το 480 π.Χ. Τον διαδέχτηκε στο θρόνο και πο 434


λέμησε γενναία εναντίον των Περσών στις Πλαταιές το 479 π.Χ. Κατηγορήθηκε στη συνέχεια για προδοσία, ανακλήθηκε από τον πόλεμο που συνέχιζε εναντίον των Περσών στη Μ. Ασία και καταδικάστηκε σε θάνατο περί το 467 π.Χ. Πέθανε από πείνα και ψύχος μέσα στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς στη Σπάρτη, όπου είχε καταφύγει ως ικέτης. Πρωτοστάτη σαν στην τιμωρία του η μητέρα και η γυναίκα του, μη ανε χόμενες τις κατηγορίες εναντίον του για την αποδεδειγμένη προδοσία. 192. Δηλίων δικαιολογούμενων δ τι... οΰθ’ αί γυναίκες έν τή νήσω τίκτουσιν οΰθ’ οί τελευτήσαντες θάπτονται: Είναι η απόφαση των Αθηναίων μετά τον «καθαρμό» της Δήλου, το 424 π.Χ., να μη γεννούν ούτε να θάβονται στο νη σί, αλλά να μεταφέρονται στην κοντινή Ρήνεια. Στον καθαρ μό αυτό αναφέρεται ο Θουκυδίδης (Ιστοριών Γ', 104), που σημειώνει: «Τότε πάσα ή Δήλος έκαθάρθη τοιώδε τρόπω' θήκαι οσαι τών τεθνεώτων ήσαν έν Δήλω πάσας άνεΐλον και τό λοιπον προεΐπον μήτε έναποθνήσκειν έν τή νήσω μήτε έντίκτειν, άλλ' εϊς τήν 'Ρήνειαν διακομίζεσθαΓ απέχει δέ ή 'Ρήνεια τής Δήλου οΰτως ολίγον...». Το αποδιδόμενο εδώ απόφθεγμα στον Ι Ιαυσανία του Κλι ομβρότου μάλλον πρέπει να ανήκει στον Ι Ιαυσανία του 11λα στοάνακτα (βλ. παρακάτω), γιατί χρονολογικά δεν ευσταθεί. Ο Παυσανίας του Κλεομβρότου πέθανε το 4^7 π.Χ., ενώ ο Θουκυδίδης καθορίζει το χρόνο του καθαρμού στο πλαίσιο του Πελοποννησιακού πολέμου. 193- Τυρταίον έποιήσαντο πολίτην: 435


Είναι ο περίφημος λυρικός Αθηναίος ποιητής (κατ’ άλ λους Μιλήσιος), που σύμφωνα με χρησμό που ζήτησαν οι Σπαρτιάτες από το μαντείο των Δελφών κατά το δεύτερο Μεσσηνιακό πόλεμος (7°ς π.Χ. αι.) στάλθηκε από την Αθήνα στη Σπάρτη και με τα πατριωτικά ενθουσιαστικά τραγούδια ξεσήκωσε τους Σπαρτιάτες εναντίον των Μεσσηνίων. Ο Παυ σανίας (Μεσσηνιακά 15, 3 ) γράφει σχετικά: «Έγένετο Λακεδαιμονίοις μάντευμα εχ Δελφών τον Άθηναϊον έπάγεσθαι σύμβουλον. Άποστέλλουσιν ούν προς Αθη ναίους τόν τε χρησμόν άπαγγελοΰντας χα'ι άνδρα αϊτούντας παραινέσοντα α χρη σφισιν. Αθηναίοι δέ ...χα'ι ην Τυρταίος διδάσκαλος γραμμάτων νοϋν τε ήκιστα εχειν δοκών και τον έτερον τών ποδών χωλός, τούτον άποστέλλουσι ές Σπάρτην. Ό δέ άφικόμενος ... τά ελεγεία κα'ι τά έπη σφίσι τά άνάπαιστα ηδεν». 194· θαυμαζόντων δέ τινών έν τοις λαφυροις την πολυ τέλειαν τής έσθήτος τών βαρβάρων: Το απόφθεγμα αυτό είναι παρόμοιο με αυτό που αργότε ρα είπε και ο Αγησίλαος, όταν στην Ασία οι λαφυροπώλες αγόραζαν μόνο τα ρούχα των αιχμαλώτων βαρβάρων και όχι τους ίδιους ως «άχρηστους και μηδενός άξιους». 195- Μετά την έν Πλαταιαίς κατά Μήδων νίκην: Στη μάχη των Πλαταιών, το 479 π.Χ., αρχηγός του συμμαχικού στρατού (Λακεδαιμονίων, Αθηναίων, Πλαταιέων, Μεγαρέων, Αιγινητών, Κορινθίων), ήταν ο Παυσανίας, που πέτυχε λαμπρή νίκη εναντίον των Περσών. Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε και ο γαμπρός του Ξέρξη Μαρδόνιος. Η ση μασία της ήταν καθοριστική, αφού οι Πέρσες αποσύρθηκαν α 436


πό την Ελλάδα και ύστερα από λίγο ηττήθηκαν και στη Μυκάλη, απέναντι από τη Σάμο, από το Λεωτυχίδη και τον Ξάνθιππο. Δυστυχώς, η συνέχεια της δράσης του Παυσανία αμαυρώθηκε από τις συνεννοήσεις με τον Πέρση βασιλιά και τον άδοξο τελικά θάνατό του στο ναό της Χαλκιοίκου Αθηνάς, όπου κατέφυγε ως ικέτης. 196. Παυσανίας 6 Πλειστώναχτος: Βασιλιάς της Σπάρτης από το 4°8 μέχρι το 394 π·Χ· Στα πλαίσια του Βοιωτικού ή Κορινθιακού πολέμου οι έφοροι της Σπάρτης διέταξαν το Λύσανδρο να επιστρέφει από τον Ελλήσποντο στη Φωκίδα και το βασιλιά Παυσανία να σπεύ σει προς βοήθεια των συμμάχων Φωκέων με εφεδρικές ΙΙελοποννησιακές δυνάμεις. Στη μάχη της Αλιάρτου σκοτώθηκε ο Λύσανδρος (395 π.Χ.) χωρίς να έχει προλάβει ο Παυσανίας να φτάσει προς βοήθειά του. Κατηγορήθηκε γι’ αυτό και εξο ρίσθηκε στην Τεγέα. (Στη συνέχεια επιστρέφει ο Αγησίλαος από την Ασία και συνάπτει τη νικηφόρα μάχη στην Κορώνεια το 394 π.Χ.). 197· Πεδάριτος: Ο Πεδάριτος (και Παιδάριτος) ήταν στρατηγός των Λα κεδαιμονίων, αδελφός του Ανταλκίδα. 198. Πλείσταρχος: Βασιλιάς της Σπάρτης, γιος του Λεοινίδα των Ηερμοπυ λών. 199· Πλειστώναξ (δ): Γιος του βασιλιά Παυσανία (του Κλεομβρότου) που δια δέχτηκε τον Πλείσταρχο (του Λεωνίδα). 200. Πολύδωρος: 437


Γιος του Αλκαμένη, βασιλιά της Σπάρτης στον Α' Μεσσηνιακό πόλεμος (τέλος του 8ου π.Χ. αιώνα). 201. Φοιβίδας: Είναι ο Σπαρτιάτης στρατηγός που βάδιζε με δυνάμεις προς την Όλυνθο, για να βοηθήσει τον αδελφό του Ευδαμίδα και κατέλαβε, χωρίς εντολή της Σπάρτης, την ακρόπολη των Θηβαίων Καδμεία το 382 π.Χ., εμπλεκόμενος στις διαμάχες του Ισμηνία και Λεοντιάδη, ισχυρών ανδρών και αντιπάλων μεταξύ τους της Θήβας. Στα γεγονότα αυτά αναφέρεται με λεπτομέρειες ο Ξενοφώντας στα «Ελληνικά», Ε, ζ). 202. Σόος (δ): Αρχαιότατος βασιλιάς της Σπάρτης, γιος του Αριστόδη μου και πατέρας του Ευρυπόντη. Από τον πατέρα του ονομά στηκε ο ένας από τους δυο μεγάλους βασιλικούς οίκους της Σπάρτης Ευρυποντίδες (ο άλλος οίκος ονομάζεται Αγίδες ή Αγιάδες από τον αρχαίο βασιλιά Άγη). 203- Τήλεκλος: Αρχαίος βασιλιάς της Σπάρτης, γιος του Αρχελάου. Φο νεύτηκε από τους Μεσσήνιους περί το 830 π.Χ. 204. Χάριλλος: Ο Χάριλλος (ή Χαρίλαος ή Χαρίλας) είναι γιος και διά δοχος του αρχαιότατου βασιλιά της Σπάρτης Πολυδέκτη, που επιτροπεύτηκε ως ανήλικος από το θείο του Λυκούργο, το μεγάλο νομοθέτη της Σπάρτης. Στο Χάριλλο αναφέρεται ο Πλούταρχος και στο Β' Λόγο «Περί Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής» (Κεφ. 5)1 για να εξυ μνήσει το Λυκούργο, που δε σφετερίστηκε το θρόνο του «βρέ φους». (Βλ. και τις σχετικές σημειώσεις). 438


205- διά τι χομώσιν: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται και σε άλλους βασιλείς. (Βλ. και σημειώσεις 176 και 189). 206. μαχρόν χατατείναντος λόγον: Το πρώτο και το δεύτερο απόφθεγμα από τα αποδιδόμενα σε ανώνυμους Σπαρτιάτες έχουν σχέση με την αρετή τους να εκφράζονται με λίγα και ουσιαστικά λόγια. Είναι γνωστή ε ξάλλου η φράση «τό λακωνίζει ν εστί φιλοσοφείν». ζογ. διά τίτάς τοΰ πώγωνος τρίχας κομρ: Μια άλλη θυμόσοφη λαϊκή απάντηση για το λόγο που οι Σπαρτιάτες φρόντιζαν τα μαλλιά και τα γένια τους, διαφορε τική από αυτές που εκτέθηκαν στα αποφθέγματα των βασι λέων. (Βλ. και σημειώσεις 176 και 189). 2θ8. έν Τροίρ: Ο Σπαρτιάτης θέλει να τονίσει εδώ ότι οι Αργείοι ήταν γενναίοι κατά τον Τρωικό πόλεμο με τον Αγαμέμνονα κ.τ.λ. Όμως η εποχή αυτή πέρασε και τώρα άριστοι μαχητές είναι οι Σπαρτιάτες. 209- Πινδάρου γράφαντοςΕλλάδος έρεισμα Αθήναι: Ο Πίνδαρος (520-442 π.Χ.) είναι ο σπουδαιότερος λυρι κός ποιητής της αρχαιότητας, καταγόμενος από τις Κυνός Κεφαλές της Βοιωτίας, γνωστότατος για τους Ολυμπιόνικους, Πυθιόνικους ύμνους κ.ά. Τη λατρεία του προς την Αθήνα αμφισβητεί εδώ ο Σπαρ τιάτης, που δεν αναγνωρίζει καμιά σπουδαιότερη πόλη από την πατρίδα του. 210. Διογένη τον χύνα: Είναι ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης (404-323 π.Χ.), από 439


τη Σινώπη του Πόντου, που έζησε στην Αθήνα και την Κό ρινθο και που έμπρακτα υποστήριζε τις φιλοσοφικές του θέ σεις, υποβάλλοντας τον εαυτό του σε δοκιμασίες και αρκούμενος στα τελείως απαραίτητα έως μηδαμινά. 2X1. Μεταπόντιον: Ελληνική αποικία στον κόλπο του Τάραντα στην Κάτω Ιταλία. 212. ούκ έση ν όστις ού: Φράση ισοδύναμη με το Ουδείς. 213- Τέχνη άνευ άλ ηΟείας: Ενώ για τους Αθηναίους η ρητορική τέχνη είναι «πειθοΰς δημιουργός», για τους Σπαρτιάτες είναι η τέχνη του λόγου που παραποιεί την αλήθεια .... 214- Λυσίμαχος: Γιος του Αγαθοκλή από την Πέλλα της Μακεδονίας, σπουδαίος στρατηγός του Αλεξάνδρου και μετέπειτα βασιλιάς της Θράκης. 215- τετρώβολον: Θα ήταν υποτιμητικό για ένα Σπαρτιάτη να πληρωθεί ως μισθοφόρος του Λυσίμαχου με τέσσερις οβολούς. (Μια δραχμή είχε 6 οβολούς). 2ΐ6. Θηβαίοι νίκησαν·τες τούς Λάκωνες έν Λεύκτροις, έπε'ι παρήσαν προς Κύρώταν: Είναι η εισβολή του Επαμεινώνδα στην Πελοπόννησο με τά τη νίκη στα Λεύκτρα (372 π.Χ.). Κατά την εισβολή «οί Θηβαίοι έν δεξιρ έχοντες τον Εύρώταν παρήσαν καίοντες και πορθούντες πολλών αγαθών μεστάς οικίας. Τών δέ έκ τής πόλεως αί μέν γυναίκες ουδέ τον καπνόν όρώσαι ήνείχοντο, 440


άίτε ουδέποτε ίδοΰσαι πολεμίους». (Ξενοφώντα «Ελληνικά», ΣΤ', 5). 217- οτε παρέδωχαν Αθηναίοι το αστυ: Είναι το έτος 4 °4 π.Χ. που οι Αθηναίοι υπόγραψαν τους όρους της συνθήκης του τέλους του Πελοποννησιακού πολέ μου. Οι Αθηναίοι, παρά τους δυσβάσταχτους όρους της συν θήκης για την πόλη τους, ζητούσαν να αφεθεί ελεύθερη η Σά μος, γιατί ανέκαθεν εκεί ναυλοχούσαν τα καράβια τους. Από τη Σάμο και λίγα χρόνια νωρίτερα, μετά την ήττα των Αθη ναίων στην εκστρατεία της Σικελίας, ήρθαν στην Αθήνα πρέ σβεις υπό τον Πείσανδρο και πέτυχαν την επιστροφή του Αλ κιβιάδη που κυβερνά περσικό στόλο και ανατρέπει τις εξελί ξεις του πολέμου. Μπορεί επομένως με βάση αυτές τις εξελί ξεις να περιμένουν οι Αθηναίοι από τη Σάμο κάποια βοήθεια πάλι. Ο Λύσανδρος όμως καταλαμβάνει και τη Σάμο. Αυτή η παράλογη λοιπόν απαίτηση των Αθηναίων μέσα στη δυστυχία τους να εξαιρεθεί η Σάμος έγινε παροιμιώδης για κάθε παράλογο αίτημα. 2ΐ8. οΐχεται τό πάλαισμα τών νέων: Άκρως υπεροπτική στάση των Σπαρτιατών (όπως και στο επόμενο απόφθεγμα). Θεωρούν τους εαυτούς τους αήττητους στα πεδία των μαχών και τους πολέμους «πρακτική εξάσκη ση των νέων». 219- Φιλίππου γράφαντος... φίλιον ελθεΐν η πολέμιον: Την ίδια ερώτηση προς τους Μακεδόνες είχε κάνει και ο βασιλιάς της Σπάρτης Αγησίλαος κατά την επιστροφή του από την Ασία το 394 π.Χ., λίγο πριν από τη μάχη της Κορώνειας. (Βλ. αποφθέγματα Αγησιλάου). 441


Ζ20 . Αντίγονος ό Δημήτριου: Είναι ο Αντίγονος ο Γονατάς (320-240 π.Χ.), βασιλιάς της Μακεδονίας στα χρόνια των διαδόχων του Αλεξάνδρου, γιος του Δημήτριου του Πολιορκητή. 2 2 1 . Δημήτριου ε γκαλού ντος οτι ενα πρεσβευτήν επεμφαν προς αυτόν: Την ίδια απάντηση έδωσε και ο Άγης του Αρχιδάμου στο Φίλιππο. (Βλ. αποφθέγματα Άγη). 2 2 2 . παρήν ό καιρός, έν ω κλέπτειν νενόμιστο τους ελευ θέρους παίδας: Είναι η νόμιμη κλοπή στα πλαίσια της αγωγής των νέων στη Σπάρτη, αρκεί να μην πιαστεί ο κλέφτης κατά τη διάρ κεια της κλοπής. Το λόγο αυτής της ιδιόμορφης αγωγής τον αναπτύσσει ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», Κεφ. 1, όπου γράφει: «Δήλον δ’ οτι τον μέλλοντα κλωπεύειν κα'ι νυκτός αγρυπνείν δει κα'ι καθ’ ημέραν άπαταν και ενεδρεύει ν και κατασκόπους δέ ετοιμάζει ν τον μέλλοντά τι ληφεσθαι. Ταύτα ούν δη πάντα δήλον οτι μηχανικωτέρους τών επιτηδείων βουλόμενος τους παίδας ποιεΐν και πολεμικωτέρους ούτως έπαίδευσεν». Για την προβλεπόμενη τιμωρία ο Ξενοφώντας συνεχίζει: «Πολλάς πληγάς επέβαλλε τω άλισκομένω, οτι ... και τάλλα οσα άνθρωποι διδάσκουσι, κολάζουσι τον μή καλώς υπηρετοΰντα-κάκεϊνοι ούν τους άλισκομένους ώς κακώς κλέπτοντας τιμωρούνται ... ’'Οπου τάχους δει, ό βλακευων ελά χιστα ωφελείται». 223 - μά τό ν ’Ενυάλιον: Επίθετο για τον Άρη, το θεό του πολέμου, παραγόμενο 442


(ετυμολογικά) από τη μητέρα του Ενυώ. 224. Λάχω ν έπ'ι τής άσπίδος μυιαν εχων επίσημον: Είναι γνωστή η συνήθεια να έχουν οι στρατιώτες στις α σπίδες τους «εμβλήματα», για να διακρίνονται και οι σύμ μαχοι ή οι εχθροί στρατιώτες σε ώρα μάχης. 225- έπ'ι τρ σχηνά: Δωρικός τύπος. Σκηνή εδώ είναι η φωλιά των λαγών. 226. χωλός έπϊ πόλεμον έξιών: Το ίδιο απόφθεγμα αποδίδεται και στον Αγησίλαο. (Βλέ πε το οικείο κεφάλαιο). 227- εϊς πανδοχεΐον χαταλύσας: Σπουδαίο πολιτιστικό στοιχείο για τους χώρους που διέ θεταν οι αρχαίοι για την υποδοχή των ξένων. Τα πανδοχεία ήταν γνωστά και κατά τους χριστιανικούς χρόνους, όπως φαίνεται από την παραβολή του καλού Σαμαρείτη. 228. Λάμπις ό Αΐγινήτης: Πάμπλουτος ναύκληρος στην Αίγινα, μέτοικος. 229- ελεύθεροι γάρ ε'ιμες: Παράξενη σύνδεση της ελευθερίας με το δικαίωμα να ψεύ δεται κάποιος. Η αυστηρή αγωγή στη Σπάρτη με την ευθύ τητα και τη γενναιότητα δε συνάδει μ’ αυτό το απόφθεγμα. 230. νη τω σιώ: Είναι ο όρκος στον Κάστορα και τον Πολυδεύκη, τους δύο προστάτες της Σπάρτης (δυϊκός αριθμός). 231. Πιτάνη: Κώμη της Λακωνίας κοντά στον Ευρώτα. Κατά τη μυ θολογία ήταν θεά στον Ευρώτα, που γέννησε με τον Ποσειδώνα την Ευάνθη. 443


232. τέχνον... χαι έμον κα'ι Λακεδαιμόνιον: Το ίδιο απόφθεγμα αποδίδεται και στις Αάκαινες γυναί κες (βλ. παρακάτω). 233· Αλκιβιάδη τφ Αθήναι ω: Είναι γνωστή η πολυδάπανη και άσωτη ζωή του Αλκι βιάδη. Ο Θουκυδίδης (Ιστορικών Ζ", 15) τον κατακρίνει διότι «ών εν άξιώματι υπο τών αστών, ταΐς έπιθυμίαις μείζοσι η κατά τήν ύπάρχουσαν ουσίαν έχρήτο ές τε τάς ίπποτροφίας και τάς άλλας δαπάνας». 234· άνέστησαν πάντες οί παϊδες: Είναι γνωστός ο σεβασμός των νέων της Σπάρτης προς τους ηλικιωμένους με το χαιρετισμό τους και την παραχώρη ση της θέσης τους να καθήσουν, συνήθεια επιβεβλημένη και στις μέρες μας. 235· Παναθήναια: Μεγάλη γιορτή στην Αθήνα προς τιμή της Αθηνάς. Ανά τετραετία γιορτάζονταν τα Μεγάλα Παναθήναια και ανά έ τος τα Μικρά Παναθήναια. 236. άκουσας ρήτορος μεγάλας στρέφοντας περιόδους: Είναι γνωστή η προτίμηση των Σπαρτιατών στην ολιγό λογη διατύπωση, το λεγόμενο «λακωνισμό». (Βλ. και σημεί ωση 206). 237· Τυρταίος: Βλέπε σημείωση 193 · 238. κήρυκας πεμφθέντας υπο τοΰ Πέρσου άπέκτειναν: Αναφορά στο περιστατικό που οι Σπαρτιάτες έριξαν σε πηγάδι τους πρέσβεις του Δαρείου κάνει και ο Ηρόδοτος (I444


στοριών Ζ, 134 ): «Οί μεν Αθηναίοι τούς αΐτέοντας εϊς το βάραθρον, οί δέ Λακεδαιμόνιοι εϊς φρέαρ έμβαλόντες». Για την αποστολή ανδρών που αποπλύνουν το «άγος» ο Ηρόδοτος συνεχίζει: «Λακεδαιμονίων κήρυγμα ποιευμένων, εί τις βουλοιτο Λακεδαιμονίων προ τής Σπάρτης αποθνή σκει ν, Σπερθίης τε ό Άνηρίστου και Βούλις 6 Νικόλεω έθελονται ΰπέδυσαν ποινήν τείσειν Ξέρξτ} τών Δαρείου κηρύκων τών έν Σπάρτη άπολομένων». ^ 1 / 9 / \ \ 9/ § ί 239· το ταριχος αποκηρυσσοντας και τον οψον και... πορ νοβοσκού ντας: Η φιλελεύθερη αγορά και ο τρόπος ζωής της Αθήνας, εκ διαμέτρου αντίθετος με τα «συσσίτια» και τον αυστηρό τρόπο ζωής της συντηρητικότατης Σπάρτης. 240. προς Λύγδαμιν: Τύραννος της Νάξου περί το 54° π.Χ. 241. Λάκωνά τινά τις μυσταγωγών ήρώτα: Την ίδια ακριβώς συμπεριφορά προς τον ιερέα έδειξε και ο Λύσανδρος, όταν επισκέφτηκε τη Σαμοθράκη για να μυηθεί στα Καβείρεια μυστήρια. (Βλ. τα σχετικά αποφθέγματα). Η διαδικασία της μύησης θυμίζει κάτι από το μυστήριο της θείας εξομολόγησης. 242. από τοϋ Λευκάτα ρίπτειν εαυτόν: Ο Λευκάτας ήταν ακρωτήριο στο νοτιοδυτικό άκρο της Λευκάδας, με ναό του Λευκάτα Απόλλωνα. Η παράδοση έλε γε ότι από το ακρωτήριο αυτό έπεσε η ποιήτρια Σαπφώ στη θάλασσα. 243· °νχ φμ«ν τάν ευχάν... μείζοντος δεΐσθαι: 445


Το νόημα του αποφθέγματος είναι ότι η απόφαση για αυ τοκτονία ως άρνηση της ζωής απαιτεί πολύ θάρρος στην πράξη, πράγμα πολύ δυσκολότερο από την απόφαση. 244· καββαλ ικώτερος: Η λέξη είναι συγκρ. βαθμός του επιθέτου καββαλικός στη δωρική διάλεκτο (από το κατά + βάλλω), με αποβολή του α της πρόθεσης και αφομοίωση του τ με το β (αντί καταβλητι κός = αυτός που μπορεί να καταβάλει, να ρίξει κάποιον κά τω, να τον νικήσει). 245· διά τούτων ούδε'ις εξέρχεται λόγος: Το απόφθεγμα θυμίζει σημερινά συνθήματα σε αίθουσες υπηρεσιών Ασφαλείας και στρατοπέδων του τύπου «άκου, βλέπε, μη μιλάς», για το φόβο διαρροής μυστικών και «δια βαθμισμένων» πληροφοριών. 246. τοϋ μελανός λεγομένου ζωμού: Πρόκειται για το χαρακτηριστικό φαγητό των Σπαρτια τών, είδος κρεατόσουπας με χοιρινό κρέας. 247· πιόντες οι Λάκωνες μετρίως έν συσσι τίοις: Το ποτό στη Σπάρτη ήταν εξαιρετικά περιορισμένο. Ο Ξε νοφώντας γράφει σχετικά στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. ς): «Περιπατεϊν αναγκάζονται έν τή οϊκαδε άφόδω και τού υπο οίνου μή σφάλλεσθαι έπιμελεΐσθαι, είδότες οτι οΰκ ενυαπερ εόειπνουν καταμενουσι και τγ\ ορφντ] οσα ημερρ χρηστέον ουδέ γαρ υπο φανού τον έτι έμφρουρον έξεστι πορεύεσθαι». Η απαγόρευση πάλι της χρήσης λαμπάδας (φανού) τη νύχτα είχε το σκεπτικό να εθίζονται οι νέοι να κινούνται μες στο σκοτάδι, όπως θα απαιτούσε να πράξουν πολλές φορές V

Λ

>{>

/

~

446

· Ι

~

9/

(

f

t

/


στις πολεμικές τοος επιχειρήσεις. 248. η γαρ παιδεία ην αυτοίς προς το άρχεσθαι καλώς: Είναι γνωστή η Σπαρτιατική αγωγή που θύμιζε «διαρκές στρατόπεδο». Λιγοστά γράμματα και μόνιμη εξάσκηση, για να γίνουν γενναίοι μαχητές και πειθαρχικοί στους άρχοντες, σε πλήρη αντιδιαστολή με τη φιλελεύθερη αγωγή στην Αθή να, τη μεγάλη προώθηση των γραμμάτων και τεχνών και τις «καινοτόμες δράσεις», στις οποίες επανειλημμένα αναφέρεται ο Θουκυδίδης. (Βλ. και τον Επιτάφιο του Περικλή). 249· διετέλουν άνευ χιτώνος: Η λιτή ζωή στη Σπάρτη και η απλότητα στην ενδυμασία έκανε και το Λύσανδρο να αρνηθεί τις πολυτελείς στολές που του έστειλε για τις κόρες του ο τύραννος των Συρακουσών Διονύσιος. (Βλ. και αποφθέγμτα Λυσάνδρου και Κλεομένη του Αναξανδρίδη). 250. έκάθευδον οί νέοι έπ'ι στιβάδων... καλάμου: Άλλη άποψη της σκληραγωγίας των νέων της Σπάρτης. Τα στρώματά τους ήταν από καλάμια, που τα έκοβαν μάλιστα με τα χέρια τους (και όχι με μαχαίρια) από τις ό χθες του Ευρώτα ποταμού. 251. λυκόφανος (ό): Όνομα φυτού (στον Ησύχιο). Αποξεραμένο, είχε θερμαντι κές ιδιότητες. 242. έράν τών τήν ψυχήν σπουδαίων παίδων έφείτο: Άκρως εξιδανικευμένη τη σχέση εραστού και ερώμενου στη Σπάρτη παρουσιάζει εδώ ο Πλούταρχος, με Προβλεπόμενη αυστηρότατη ποινή σε όποιον πλησίαζε «ερωτικά» και με πο νηρή διάθεση κάποιον νέο. Πολύ περισσότερα για τα λεγόμενα 447


«παιδικά» αναφέρει στον «Ερωτικό» και τις «Ερωτικές διη γήσεις». Για το ίδιο θέμα ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πο λιτεία» (Κεφ. 2) γράφει: «Λεκτέον δέμοι δοχεϊ είναι και περί τών παιδικών ερώτων εστί γαρ τούτο προς παιδείαν. Οίμεν τοίνυν αλλοίΈλληνες ή ώσπερ Βοιωτοι άνήρ και παίς σύζυ γέ ντες όμιλούσιν, ή ώσπερ 'Ηλείοι διά χαρίτων τή ώρφι χρώνται ·... Ό δέ Λυκούργος έναντία και τούτοις πάσι γνους. εί μέν τις αυτός ών οίον δει άγασθεις φυχην παιδός πειρώτο άμεμπτον φίλον άποτελέσασθαι και συνεΐναι, έπηνει και καλλίστην παιδείαν ταύτην ένόμιζεν εί δέ τις παιδός σώματος όρεγόμενος φανείη, αίσχιστον τούτο θείς, έποίησεν έν Λακεδαίμονι μηδέν ήττον έραστάς παιδικών άπέχεσθαι η γονείς παίδων ή και αδελφοί αδελφών εϊς αφροδίσια άπέχονται». Γεγονός παραμένει ότι ήταν φυσικό να εμφανίζονται ... παρεκτροπές σ’ αυτού του είδους τις σχέσεις. (Βλ. και σημεί ωση 21, σελίδα 382, της «Λακεδαιμονίων Πολιτείας» του Ξενοφώντα, έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2003, με μετάφρα ση και σχόλια Γ. Ράπτη). Στο «Περί Παίδων Αγωγής» του Πλουτάρχου (με σχόλια του ίδιου συγγραφέα, έκδοση Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2002) αμφιταλαντεύεται περισσότερο ο Χαιρώ/ να εκφράσει / τις απόψεις / ι του σημειώνοντας: / νειος συγγραφέας «Περ'ι τού μέλλοντος ρηθήσεσθαι άμφίδοξός ειμί και διχο/ ο / γιατίr υπήρχε / / γνωμων», ακριρως και ο «ουράνιος» και ο 5 ί / «χυδαίος» έρωτας σ, αυτή/ τη σχέση. 253· ό δέ μή επιπλήττω ν ... ένοχος ην τω ΐσω, ώπερ και ό άμαρτών: Σε μια σωστά συντεταγμένη πολιτεία δεν πρέπει να τιμω r

448


ρούνται μόνο οι πράξεις των ενόχων αλλά και οι παραλείψεις αυτών που έχουν την ευθύνη να τηρούν τους νόμους του κρά τους και να τους επιβάλλουν στους αδίκους. Αλλιώς ελλοχεύ ει η αλληλοσυγκάλυψη και η διαπλοκή. 254· τις φωραθείη άμαρτάνων: Ιδιόμορφη η έκτιση ποινής ενόχου κατά τη Σπαρτιατική δικαιοσύνη. Ο σωφρονισμός του περνούσε από τον αυτοεξευτελισμό του ενώπιον των συμπολιτών του, με δεδομένο το αγέ ρωχο πνεύμα των Σπαρτιατών. 255· ΨΧεν έκαστος ού μόνον τών αυτού παίδων άλλα χα'ι τών τού πλησίον: Η συνυπευθυνότητα όλων των Σπαρτιατών για την αγω γή των παιδιών, δικών τους ή των άλλων, είναι ένα άλλο εί δος «κοινοκτημοσύνης» που σίγουρα συνέβαλλε αποφασιστικά στη σωστή διαπαιδαγώγηση των νέων. 256. χλέπτουσι οί νέοι χα'ι τών σιτίων: Για τη «νομιμοποιημένη» κλοπή στη Σπάρτη και το σκε πτικό της ως μέσο αγωγής των νέων βλέπε σημείωση 222. 257. το εργον τής συσσιτίας διά ταύτα γλίσχρον ην: Η λιτοδίαιτη ζωή και η αποφυγή πολυφαγίας είχαν για τους Σπαρτιάτες μεγάλη σημασία. Πέρα από όλα τα άλλα ήταν τρόπος υγιεινής διατροφής. Συγκεκριμένα ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. ζ) γράφει: «Σίτον Λυκούργος έταξεν τοσούτον έχοντα... ώς έπ'ι πλησμονής μεν μήποτε βαρόνεσθαι ... κα'ι ηττον δ’ αν οφου δείσθαι, κα'ι ύγιεινότερον διάγει ν και εϊς μήκος άν τήν αύξάνεσθαι ραδινά τά σώματα ποιούσαν τροφήν μάλλον συλλαμβάνειν ήγήσατο ή τήν διαπλατυνουσαν τώ σίτω». 449


Η τότε νομοθετημένη «δίαιτα» των Σπαρτιατών από το Λυκούργο θυμίζει σημερινό «διαιτολόγιο» των Κέντρων Αδυ νατίσματος. 258. έσπούδαζον περί τά μέλη χαι τάς ώδάς: Για τα γράμματα και τη φιλοσοφία δεν ενδιαφέρονταν πο λύ οι Σπαρτιάτες. Ενδιαφέρονταν όμως για τη μουσική, ε νταγμένη κι αυτή ως μέσο αγωγής των νέων, γιατί «ξεση κώνει» τους πολεμιστές για επέλαση στη μάχη. Τα εμβατή ρια και οι παιάνες πράγματι ενθουσιάζουν σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές. (Βλ. και σημειώσεις 33 και 193 )· 259- τριών χορών οντων: Είναι οι τρεις γνωστοί κύκλοι του χορού στις γιορτές της Σπάρτης, των γερόντων, των ανδρών και των νέων, με τις δάφνες του παρελθόντος, τις επιτυχίες του παρόντος, και το αισιόδοξο μήνυμα των νέων ότι αυτοί θα γίνουν πολύ καλύτε ροι από τους παππούδες και τους γονείς τους στη συνέχεια. Ανέκαθεν η ανέλιξη και η πρόοδος των κοινωνιών έτσι νοεί ται... 260. προεθύετο ταΐς Μούσαις ... ινα λόγου άξίας παρέχωσι τάς πράξεις: Το ίδιο απόφθεγμα αποδόθηκε και στον Ευδαμίδα του Αρχιδάμου. (Βλ. και σημείωση 114)· 261. Τέρπανδρος: Ο περίφημος αρχαίος λυρικός ποιητής από την Άντισσα της Λέσβου. Γεννήθηκε περί το 66θ π.Χ., και τις ωδές του τις έψαλλαν οι Λακεδαιμόνιοι στα συσσίτια. Καινοτομία του ή ταν η μετατροπή της κιθάρας από τετράχορδη σε εφτάχορδη. 262. Τιμόθεος: 450


Σπουδαίος μουσικός και ποιητής από τη Μίλητο. Έζησε από το 44^ μέχρι το 357 π·Χ· και συνέθεσε σπου δαίους διθυράμβους. Στην καινοτομία του να αυξήσει τις χορ δές της επτάχορδης λύρας οι Σπαρτιάτες αντέδρασαν, πιστοί στην παράδοση του Τέρπανδρου. 263. Κάρνεια (τά): Γιορτή των Δωριέων στην Πελοπόννησο, ιδίως στη Σπάρτη, προς τιμή του Καρνείου Απόλλωνα. Κρατούσε εννέα μέρες κατά το μήνα Κάρνειο (Αύγουστο), αντίστοιχο του Μεταγειτνιώνα των Αθηναίων. 264. έν φοινικίδι χαά φύλλοις ελαίας θεντας τό σώμα .. συνθάπτειν: Πολλά από τα νεκρικά έθιμα διατηρήθηκαν από την πανάρχαια εποχή μέχρι σήμερα. Το σάβανο και τα λουλούδια στη σορό του νεκρού είναι πανάρχαια ελληνική συνήθεια. 265. άποδημεΐν αυτοίς ούχ έξην: Είναι η γνωστή συνήθεια της απαγόρευσης στους Σπαρ τιάτες να αποδημούν από την πατρίδα τους, που συμπληρω μένη με το νόμο της ξενηλασίας προστάτευε τη Σπαρτιατική κοινωνία από ξένες επιρροές στον αυστηρό και λιτό τρόπο ζωής τους. 266. τοις τών πλησίων οίχέταις ώς ίδίοις χρήσθαι: Η έννοια της κοινοκτημοσύνης δούλων και αγαθών ανα πτύσσεται με λεπτομέρειες στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. 6) του Ξενοφώντα: «Ό Λυκούργος έποίησε κα'ι οίκεταις, εΐ τις δεηθειη, χρήσθαι κα'ι τοις άλλοτρίοις, κα'ι κυνών θηρευτικών συνήψε κοινωνίαν ... κα'ι ϊπποις κα'ι άνοίξαντας τά σήμαντρα κα'ι λαβόντας όσων αν δέωνται σημηναμένους 451


καταλιπεΐν. Ούτως μεταδιδόντες αλλήλους, και οι τά μικρά έχοντες μετεχουσι πάντων τών εν τή χώρρ». Οι σύγχρονες κοινωνίες των πολλών ταχυτήτων και ανι σοτήτων απέχουν πολύ από τη δομή και λειτουργία της κοι νωνίας της Σπάρτης. 267. εν τοις πολέμοις φοινικίσι εχρώντο: Στο κόκκινο χρώμα της στολής των στρατιωτών και το σκεπτικό της επιλογής αναφέρεται και ο Ξενοφώντας στη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία» (Κεφ. ιι): «Στολήν είχον φοινικίδα, νομίζων (Λυκούργος) ταύτην ήκιστα μέν γυναικείρ κοινωνεϊν, πολεμικωτάτην δέ είναι». 268. τά ν χείραν ποτιφέροντα τάν τύχαν καλείν: Δωρική παροιμία αντίστοιχη με τη γνωστή «συν Άθηνρ και χείρα κίνει», για να τονισθεί ότι πέρα από την επίκληση της βοήθειας των θεών χρειάζεται απαραίτητα και η προσω πική προσπάθεια. 269. στλεγγίσι... καλαμίναις εχρώντο: Οι στλεγγίδες ήταν μικρά και πλατιά μαχαιρίδια, συνή θως σιδερένια, για να καθαρίζουν οι αθλητές στο λουτρό τα σώματά τους από τον ιδρώτα και τη σκόνη μετά τους αγώ νες. 270. κωμωδίας και τραγωδίας ούκ ήκροώντο: Είναι γνωστό ότι οι ποιητές της τραγωδίας και της κω μωδίας στην Αθήνα ασκούσαν έντονη κριτική στην εξουσία, ι δίως με την «παράβαση» στην κωμωδία. Αυτή την κριτική θέλει να αποφύγει το σπαρτιατικό σύ στημα με την αποχή του από θεατρικές παραστάσεις. 271. Αρχίλοχον τον ποιητήν... έδιωξαν: 452

H H H B i ___________________ ΛΑΚΩΝΙΚΑ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ___________________

Ο Αρχίλοχος ο Πάριος (7°ς π.Χ. αι.) ήταν σπουδαίος λυ ρικός ποιητής. Οι στίχοι που παρατίθενται δικαιολογούν τον «ρίψασπη», για να γλιτώσει τη ζωή του, πράγμα αδιανόητο για τη Σπάρτη του «τά ν η έπι τάς». 272. Κηφισοφών (ό): Πιθανότατα ο πρεσβευτής της Αθήνας στη Σπάρτη μετά την ήττα των Αθηναίων από το Λύσανδρο. 273· έπι τού βωμού τής Όρθιας Αρτέμιδος ... διαμαστιγωσις: Είναι ο βωμός της Άρτεμης στη Σπάρτη με άγαλμά της που λεγόταν ότι μετέφερε από την Ταυρική χερσόνησο ο Ορέστης. (Βλ. και Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη). Στο πλαί σιο της ενηλικίωσης των νέων στη Σπάρτη και της εξάσκη σής τους για κλοπή έπρεπε «άρπάσαι πολλούς τυρούς παρ’ Όρθιας και Λυκούργος έπέταξεν ά'λλοις μαστιγούν τούτους». (Βλ. Ξενοφώντος «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», Κεφ. 2). Αυτή η μαστίγωση ήταν εξαιρετικά επώδυνη για τους νέους, έως βάρβαρη, αφού πολλές φορές έφτανε μέχρι και το θάνατο. 274· τέχνης ά'φασθαι βαναύσου ... ούν έξην: Σύμφωνα με τους νόμους του Λυκούργου, τις χειρωνακτι κές εργασίες και την καλλιέργεια των αγρών έκαναν στη Σπάρτη οι είλωτες. Οι Σπαρτιάτες πολίτες ήταν «μόνιμοι» στρατιώτες. 275· άπείρητο αύτοΐς ναύταις είναι: Ασφαλώς πρόκειται για το απώτατο παρελθόν της ζωής της Σπάρτης. Γιατί στην πορεία απόκτησαν και ναυτικό και πέτυχαν και σημαντικές νίκες, όπως στους Αιγός ποταμούς κ.ά. Όμως η υπεροχή της Αθήνας στη θάλασσα ήταν δεδομέ453


νη και αποδεκτό από όλους και «μέγα τό τής θαλάσσης κρά τος», κατά το Θουκυδίδη. 276. Άλκαμένει καί Θεοπόμπω: Βασιλείς της Σπάρτης. (Βλ. και τα σχετικά αποφθέγματά τους στα οικεία κεφάλαια). 277· Λύσανδρος ελών Αθηναίους πολύν χρυσό ν καί άργυ ρον είσήγαγε: Ο Λύσανδρος μετά την κατάληψη της Αθήνας, το 4°4 π.Χ., με το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, πέρα από όλα τα άλλα, παρέδωσε στη Σπάρτη το υπόλοιπο των Περσι κών χρημάτων, που του είχαν περισσεύσει από τη γενναία χρηματοδότηση του Κύρου, για να συγκροτήσει το ναυτικό, με το οποίο κατήγαγε τη νίκη στους Αιγός ποταμούς. Η τα κτική του «διαιρεί και βασίλευε» των Περσών θριάμβευε αλ λά φαινόταν ταυτόχρονα να επαληθεύεται παλαιός χρησμός ότι «η φιλοχρηματία θα καταστρέψει τη Σπάρτη». zyS. επρώτευσεν... χρόνον ετών πεντακοσίων: Είναι η περίοδος από τον g° μέχρι τον 4° π.Χ. αιώνα, που η Σπάρτη έπαιξε πράγματι πρωταγωνιστικό ρόλο στην Ελ λάδα με την αήττητη Σπαρτιατική φάλαγγα. 279· καίπερ άτείχιστον πάλιν εχοντες καί ολίγοι πάνυ οντες: Ο επηρεασμός του Πλουτάρχου ή των συλλογέων των α ποφθεγμάτων από τα κείμενα του Ξενοφώντα είναι εδώ οφθαλμοφανέστατος. Στα «Ελληνικά» του (ΣΤ, 5) ° Ξενοφώ ντας γράφει: «01 Σπαρτιάται καίπερ άτείχιστον εχοντες τήν πάλιν μάλα ολίγοι οντες καί φαινόμενοι εφύλαττον τήν πά λιν». 454


ζ8θ. οΰτε συνεστράτευσαν τούτοις οΰτε τοις μεταξύ Μαχεδονικοΐς βασιλεύσι: Οι δόξες του παρελθόντος για τους Σπαρτιάτες δεν τους άφησαν να αναγνωρίσουν τη νέα πνοή που πρόσδωσαν στον Ελληνισμό οι Μακεδόνες βασιλείς Φίλιππος Β' και Αλέξαν δρος Γ' μετά την ολοφάνερη παρακμή της Σπάρτης μετά τη μάχη της Μαντίνειας, το 362 π.Χ., αλλά και αργότερα, επί των διαδόχων του Μ. Αλεξάνδρου. Βέβαια, στο πλαίσιο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, εποχή που συνέγραψε ο Πλούταρ χος το παρόν πόνημα, οι Σπαρτιάτες «υπο Ρωμαίοις χαθάπερ οί αλλοί'Ελληνες έγένοντο». ΛΑΚΑΙΝΩΝ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑΤΑ

281. Άρχιλεωνίς, ή Βρασίδου μήτηρ: Το απόφθεγμα αυτό αναφέρεται και στο οικείο κεφάλαιο για το Βρασίδα. 282. Άρισταγόρου τοΰ Μιλησίου παραχαλούντος ... υπέρ Ίώνων: Είναι ο χειμώνας του 499 π.Χ., που ο τύραννος της Μι λήτου Αρισταγόρας επισκέφτηκε τη Σπάρτη για να ζητήσει βοήθεια για την Ιωνική επανάσταση κατά των Περσών. Μά ταια ζητούσε από τους Σπαρτιάτες «ρόσασθαι 'Ίωνας εχ δουλοσύνης, άνδρας όμαίμονας». Από τις πόλεις ανταποκρίθηκαν μόνο η Αθήνα με 20 καράβια και η Ερέτρια με 5· Παρά την αρχική επιτυχία του Αρισταγόρα να καταλάβει και να πυρπολήσει τις Σάρδεις, οι Πέρσες αντεπιτέθηκαν, κατέλαβαν την Έφεσο, νίκησαν στη ναυμαχία της Λάδης και το 494 455


π.Χ. κατέστρεψαν ολοσχερώς και τη Μίλητο. Ο Αρισταγόρας σκοτώθηκε στη Θράκη σε μάχη με τουςΉδωνες. 283. οι πίνοντες θρυπτιχώτεροι εσονται: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται και στον Αρχίδαμο του Ζευξιδάμου. (Βλ. σχετικό κεφάλαιο). 284. διά τίυμείς άρχετε μόναι ανδρών αι Λάχαιναι: Το απόφθεγμα αυτό αποδίδεται στο Λυκούργο. (Βλ. και σημείωση 167). 285. άγαθόν γαμεΐν χα'ι αγαθά τίχτειν: Η απάντηση του Λεωνίδα στη γυναίκα του Γοργώ, όταν έφευγε για τις Θερμοπύλες, δείχνει πόσο τελούσε «εν συνειδήσει» ότι θα έπεφτε στο πεδίο της μάχης επιτελώντας το χρέος του για την πατρίδα. 286. Άχροτάτου τού θυγατριδού: Βλέπε και αποφθέγματα του Ακροτάτου στο οικείο κεφά λαιο καθώς και σημείωση 74· 28γ. ήδιον άχουειν οτι άπέθανεν... ή εί εζη χαχ'ος ών: Είναι η γνώριμη στάση ζωής των Λακεδαιμονίων: «Λίρετώτερός εστί δ χαλ'ος θάνατος τού αισχρού βίου», όπως δια μορφώθηκε βάσει της νομοθεσίας του Λυκούργου. (Βλ. και Ξενοφώντος «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», Κεφ. q). 288. Δαμάτριον εκτανε μάτηρ: Σκληρές πράγματι οι Σπαρτιάτισσες και ασυμβίβαστες με τη δειλία ή τη λιποταξία των παιδιών τους από το χρέος. (Ο Δαμάτριος είναι δωρικός τύπος του Δημήτριος). 289. τέχνον... εμδν χα'ι Λακεδαιμόνιον: Το επίγραμμα αυτό αποδίδεται και στο γέρο-Τύννιχο για το γιο του Θρασύβουλο, που έπεσε σε μάχη εναντίον των Αρ456


γείων. (Βλ. και Διάφορα άδοξων αποφθέγματα). 290. ά'παντας τούς (πέντε) παίδας τετελευτηκέναι: Ίσως από τις εκφραστικότερες περιπτώσεις απαράμιλλης συμπεριφοράς και αντιμετώπισης του θανάτου των παιδιών από τις Σπαρτιάτισσες. Πέντε νεκρά παιδιά της ίδιας μάνας στο πεδίο της μάχης είναι βάρος δυσβάσταχτο. Κι όμως η Σπαρτιάτισσα το υπομένει περήφανα. 291. τοιαύτα εφη δείν είναι τά τής καλής και άγαθής γυναικός έργα: Πράγματι, το μεγαλύτερο καμάρι για τους γονείς είναι τα παιδιά τους, που δεν τα ανταλλάσσουν με οποιοδήποτε άλλο αγαθό. 292. πολλά Πεδαρίτου κατηγορούν: Βλέπε τα σχετικά αποφθέγματα για τον Πεδάριτο (ή Παιδάριτο) στο οικείο κεφάλαιο καθώς και τη σημείωση 197· 293· V ταύταν η έπι ταύτας: Το γνωστότερο απόφθεγμα για τις Σπαρτιάτισσες γυναί κες, το «η τά ν η έπ'ι τάς», με το οποίο ξεπροβοδούσαν τα παιδιά τους, όταν τους έδιδαν την ασπίδα για τον πόλεμο. 294· εί μέν δίκαια παρακαλεί, τούτω (τω άνδρί) φανερόν ποιησάτω πρώτον: Σύμφωνα με τη νομοθεσία του Λυκούργου, «είμέντοι συμβαίη γεραιώ νέαν (γυναίκα) έχειν, ορών τούς τηλικούτους φυλάττοντας μάλιστα τάς γυναίκας ... τω πρεσβύτη έποίησεν, οποίου ανδρός σώμά τε και ψυχήν άγασθείη, τούτον έπαγαγομένω τεκνοποιήσασθαι». (Ξεν. «Λακεδαιμονίων Ι Ιο λιτεία», Κεφ. ι). 295· καν μή άγοράσης: 457


Την ίδια απάντηση έδωσε και Σπαρτιάτης αιχμάλωτος στον ενδιαφερόμενο να τον αγοράσει ως δούλο. (Βλ. και Διά φορα αδόξων αποφθέγματα). 296. τοϋ κήρυχος πυνθανομενου τ ί επισταται, «ελεύθερα» είπε ν «ήμεν»: Άλλη αγέρωχη απάντηση Σπαρτιάτισσας αιχμάλωτης. Την ίδια απάντηση έδωσε και Σπαρτιάτης αιχμάλωτος. (Βλ. και Διάφορα αδόξων αποφθέγματα). 297- εξήγαγεν εαυτήν: Ασυμβίβαστη με την ιδέα της σκλαβιάς η Σπαρτιάτισσα αιχμάλωτη, αρνήθηκε να προσφέρει υποτιμητικές γι’ αυτήν υπηρεσίες στο αφεντικό της και προτίμησε να αυτοκτονήσει. Το ίδιο έκανε και Σπαρτιάτης αιχμάλωτος που πουλήθηκε ως δούλος στον Αντίγονο της Μακεδονίας, όταν τον πρόστα ξε να του φέρει το ουροδοχείο. (Βλ. και Διάφορα αδόξων απο φθέγματα). . Γενικότερα, η όλη στάση ζωής των Λακεδαιμονίων και των Λακαινών είναι σύμφυτη με την έννοια της ελευθερίας, ως αδιαπραγμάτευτου αγαθού τους. ΤΕΛΟΣ

458

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ι . Εκδοτικός Οίκος Γ εωργιάδη, Αθήνα. 2. Εκδοτικός Οίκος Ζαχαρόπουλου, Αθήνα. 3· Εκδοτικός Οίκος Κάκτος, Αθήνα

1 9 9 1·

Β' ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ Μ. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ι . A uberger, J., H istories Γ A le x a n d re , Παρίσι

.

2000

2. Bosworth Α.Β., F rom A rria n to A le x a n d e r. Οξ φόρδη ig 8 8 . 3. B runt P.A. (επιμέλεια), H isto ry o f A le x a n d e r a n d In d ica , Ι, Π, Λονδίνο και Καίμπριτζ, Μασαχουσέτη, Loeb, 1976-1983· 4. Γ αρδελάς Δ.Π., Ισ το ρ ία του Μ . Α λεξάνδρου κ α τά τους α ν α το λ ίτες σ υγγρ α φ είς μ ε σ χό λια γεω γρ α φικά και ιστορικά (μετάφρ. από τα γαλλικά Μ. Τίλιου), Λάρισα, 2000. 5· Droysen, J.E., Ισ το ρία του Μ . Α λεξάνδρου (με τάφρ. Ρένος). 459

IL


6. F auer P., Η καθημερινή ζω ή σ τις σ τρα τιές του Μ . Α λεξάνδρου (μτφρ. Γ. Αγγέλου, εκδ. Δ.Ν. Π απαδήμα) Αθήνα, 1997· 7· Fraser Ρ.Μ., C ities o f A le x a n d e r th e G reat, O x ford U niversity Press, Οξφόρδη 1996. 8. (Steen A., A le x a n d e r th e G reat, Λονδίνο 1973. 9. fjam m ilto n J.R ., A le x a n d e r th e G reat, Λονδίνο 1973H am m ond N., H isto ry o f M acedonia (ελληνική μετάφραση Παιδεία-Μαλλιάρης), Θεσ/νίκη 1997· ι ι . H am m ond Ν., A le x a n d e r th e G reat: K in g , C o m m a n d e y a n d S ta tesm a n , Μπρίστολ 1989. 12. Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Α λέξανδρος ο Μ έ γα ς: Α π ό τη Μ ακεδονία σ τη ν Ο ικουμένη, Βέροια id .

1999· 13- Ράπτη Γεωργίου, Α π ο σ π ά σ μ α τα Α ρριανού Α λ ε ξάνδρου Α ναβάσεως, έκδοση Αναστασάκη, Θεσ

σαλονίκη 1997· 14- Ρούφου Κούρτιου, Ιστορία Α λεξάνδρου του Μ α κεδόνος, εκδόσεις Γ αλατιανού, Θεσσαλονίκη 1 9 9 3 · 15- W eigall Α., Μ έ γ α ς Αλέξανδρος, έκδοση Πέλλα. 16. W ilcken U., A le x a n d e r th e G reat, Νέα Υόρκη 1967.

460

ΟΙ-ΣΠΑΡΤΙΑΤΕΣ-ΞΕΝΟΦΩΝΤΟΣ-ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝ-ΠΟΛΙΤΕΙΑ-ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ

Recommend Documents